بر آن است اکنون که بندد تو را

اغلب وقتی در مورد کسی می‌گویم فلانی اهل اندیشه است یا برعکس بی‌فکر و ناتوان از اندیشیدن است، مرادم فکر روزمره و اندیشه‌ی معاش نیست. بلکه نوعی کاوش‌گری است که ذهن فرد را بیشتر اوقات هشیار نگه می‌دارد و به قضاوت و تشخیص سوق می‌دهد. غالباً توانایی فکرکردن را به داشتن انواعِ هوش خلاصه می‌کنند. نکته این‌جاست که به نظرم تواناییِ اندیشیدن لزوماً نسبتی با میزان هوش و سواد و سطح روشنفکر بودن ندارد. ذهن زیبا و فکور ذهنی هشیار و خودآگاه است که به موقع می‌تواند داوری کند. در واقع هیچ سطحی از این برخورداری‌ها، افراد را در مقابل بی‌فکری و ناتوانی از قضاوت مصون نمی‌کند که هیچ؛ حتی ممکن است افراد باهوش‌تر و باسوادتر زودتر در دام ایده‌های خود بیفتند و دچار بی‌فکری و نشئگی ذهن شوند.

 «شر» و ابتذالی که از به‌کار بستن مدام شر تا سر حد پیش‌پا افتاده‌کردنش ناشی می‌شود، فقط یک «فاصله» است که بین آدم و اعمال خودِ آدم می‌افتد. یعنی همان بی‌فکری و ناتوانی از قضاوت است و نداشتن توان تخیلِ خود را به جای دیگری گذاشتن و دیدن. به نظرم هانا آرنت به درستی فهمیده که این سطح از بی‌فکری و فاصله از واقعیت‌ها می‌تواند بیشتر از تمام غرایز شرارت‌آمیزی که شاید در ذات انسان نهفته است، ویرانی و تباهی به بار بیاورد.

او با عبارت درست و درخشان ابتذال شر Banality of Evil  خواست نشان بدهد که در دل ساختارهای پیچیده و بوروکراتیک جهان مدرن - که نقش‌ها و کارکردهای خنثی و غیرشخصی برای افراد تعریف می‌شود و عاملیت و داوری انسانی آن‌ها را تا حد امکان سرکوب و سلب می‌کنند - چه خطرات بالقوه هولناکی وجود دارد؛ و ما تا چه حد برای کنترل و مواجهه با این خطرات نامسلحیم. فاصله گرفتن از زندگی آگاهانه، بخش مهمی از تجربه‌ی خوب زیستن را از ما می‌گیرد و ممکن است این عمر و فرصت محدود که در اختیارمان هست، بازیچه‌ی مبتذلِ دستِ کسانی شود که به غلط، عمر و قدرت خود را نامحدود پنداشته‌اند.

برای همین است که باید عنان فکر و داوری خویش را محکم بچسبیم، نسبت به همه چیز شکاک و پرسش‌گر باشیم و مهم‌تر از همه، آن گفتگوی درونی خویشتن با خویشتن را همیشه زنده نگه داریم. گفتگو از جنس چیزی که فکر آدم را برهنه می‌کند و در جایگاه اعترافات می‌نشاند.

بدین سان من گاهی کلمات گزنده درباره‌ی خودم را دوست دارم. کلماتی که جرقه می‌شوند و به قول مرتضی کیوان پلاس تیره‌ی عادت را می‌سوزانند و مرا  تنها  با خود اما در روشنی باقی می‌گذارند. دوست دارم نوشتن، همراهی با خودم، سلسله مراتب ارزش‌هایم و در عین حال فراگذشتن پیاپی از خودم باشد.

یک‌بار برای دوستی نوشتم که به پرسش‌هایت مجال بده که با تو بمانند. پاسخ‌ها مثل موج می‌آیند؛ اما نمی‌مانند. می‌دانم که این یک بحران در جهانی است که دوست داریم همه‌اش را بفهمیم و بر آن مسلط شویم؛ اما خبری از «رمزگشایی» نیست، گمانم  باید به «گره‌گشایی» در جهان بسنده کنیم. فکر کردن و بهتر است بگویم نوشتن، هیچ رازی را تاب نمی‌آورد و هیچ معنای نهایی را ... هر معنایی با کوبیدن خودش به صخره‌ی واقعیت، هستی می‌گیرد و گاهی هم با لغزیدن آرام روی شن‌های زرین حقیقت ...گویا همیشه می‌توان به این به ‌اصطلاح واقعیت، نزدیک‌تر و نزدیک‌تر شد؛ اما هیچ‌ وقت نمی‌توان به‌قدر کافی نزدیک شد؛ چون خودِ واقعیت توالیِ بی‌پایانِ گام‌هاست، درجات مختلف ادراک و انتهاهای کاذب. در نتیجه سیراب‌نشدنی، به چنگ‌نیامدنی!

 می‌توانی مدام بیش‌تر و بیش‌تر از یک چیز سر در بیاوری؛ اما هیچ ‌وقت نمی‌توانی همه چیزش را بفهمی. چاره‌ای نیست. می‌شود امیدوارانه به شگفتیِ سر پیچ بعدی دل بست؛ ولی در نهایت آن هم می‌گذرد؛ همان طور که همیشه گذشته است و هیچ جایی، بعد از هیچ تونلِ تاریکی، هیچ خبر خاصی نیست؛ جز همین رفتنِ قدم‌به‌قدم با ذهنی که می‌تواند فکر کند و خود را زنده نگه‌ دارد و بپالاید و بپیراید و ترکیب مناسبی بسازد از سرمستی و آگاهی.  

در راستای این کارِ ناتمام امروز قصد دارم از گروه آدم‌هایی بگویم که همیشه به آن‌ها حسودی کرده‌ام. رشک و حسادت هم از آن قلم جنس‌های بنجل و بی‌مایه‌ی سخت‌جانی است که همه جا هست. گاهی تن به پالایش و دم درِ ذهن گذاشتن هم نمی‌دهد و سر بزنگاه چنان با مشت‌ به صورت آدم می‌کوبد که خودآگاهیِ ذهنی که هیچ، تمام هشیاری انسانی در لحظه از دست می‌رود. پس هر پندار آزمندانه‌ای را باید دید و شناخت و سپس رهایش کرد. از پرسه‌ها در جهان فردوسی این‌که :

بپیچاند    از    راستی    پنج    چیز                  که    دانا   برین    پنج   نفزود   نیز

کجا رشک و کین‌ست و خشم و نیاز                  به  پنجم  که  گردد  بَرو   چیره   آز

تو چون چیره باشی  برین  پنج  دیو                  پدید    آیدت    راه   کیهان   خدیو

از این قرار، من امروز به این‌ آدم‌ها حسودی می‌کنم: (بعد از آن همین‌جا با نوشتن مقابل مشت‌ها جا خالی می‌دهم.)

-      کسانی که فقط از سر تصادف با آدم‌هایی خیلی خوب و البته کم‌شمار، دم‌خور و هم‌نشین و همسایه و همکار و هم‌مسیر می‌شوند. سرمایه‌ای که از ارتباط نزدیک با شبکه‌ای از آدم‌های نیک‌نفس و قرار گرفتن سر راه آدم‌های غنی، وسیع و توانمند به دست می‌آید، کمیاب و رشک‌برانگیز است. بخت‌یاری است که نیکی و اشتیاق برای فراتر رفتن از خود را  نزد این آدم‌ها بشود یافت و بهره‌ها برد.

 -     کسانی که امکان و موقعیت دایمی برای تغییر دارند. می‌توانند همیشه یا هر زمان که خواستند مسافر باشند. مسافر در شهرهای جهان، مسافر در زبان‌های مختلف، مسافر در انواع موقعیت‌های شغلی، مسافر در ذهنیت‌های متفاوت، مسافر در تجربه‌های گوناگون ... ولی البته آگاهانه و با نظمی خودساخته میان آشوب. درست مثل هندسه‌ی فراکتال که هم خود-تشابهی دارد و از تکرار بهره می‌برد و هم بخش غیرِصحیح دارد و در حال فرگشت و تکامل‌ است.

 -    کسانی که باغچه‌ای پر از گل‌های سرخ (رز) دارند و وقتی از فراغت‌شان را به مراقبت از آن می‌گذرانند. انواع و رنگ‌های متفاوتی از گل سرخ طوری که در تمام سال تعدادی غنچه و تعدادی شکفته باشند. تمام گل‌ها زیبایی خودشان را دارند و ترکیب‌شان در گلدان یا باغچه و طبیعت هم مطبوع است؛ ولی گل سرخ برای من با آن شکل رویش و درختچه‌ شدن و تنوع رنگ و طراوتش جذابیت و افسون‌گریِ منحصربه‌فردی دارد. گلدان و شاخه نه ... باغچه‌ای بزرگ سرشار از گل‌های سرخ.