دانستنی که توانستن نیست.

شاید داستان از آن‌جا شروع شد که افلاطون بر سر در آکادمی خود نوشت: هرکس هندسه نمی‌داند وارد نشود. اگر چه مقصود او از اساس چیز دیگری بوده، اما به نظر می‌رسد هیچ‌کس به اندازه‌ی روشنفکران و اهالی معرفت و علم در این سرزمین، این جمله‌ی طنزآلود و آیرونیک را جدی نگرفته باشند. این‌جا هرگروه از تحصیل‌کردگان دانشگاهی و غیردانشگاهی حلقه و دژ مستحکمی برای خود دارند و در فراز آن؛ دیگران را از ورود و رفت و آمد به آن منع می‌کنند. تو گویی بی‌وقفه تلاش می‌کنند بگویند من با چیزی تماس دارم که شما ندارید: واقعیت!

 فرق چندانی هم نمی‌کند اهل علوم تجربی و مهندسی باشند یا هنر و فلسفه و علوم انسانی یا صاحب فن و مهارتی باشند؛ یا حتی ایمان و عرفان و دین‌داری پیشه کرده باشند. گویا نخستین وظیفه‌شان تعیین جایگاه و شأن برای معرفت و هنر خودشان است که لابد به کمتر از اولین و مهم‌ترین بودن هم رضایت نمی‌دهند. این جدال دائمی بر سر سلسله مراتب و ادعای این که علم بهتر است و کارایی بیشتری برای حل مشکلات انسان دارد یا هنر یا دین یا ... در سطح دیگری و البته با وسعت بیشتری درون هر گروه نیز ادامه می‌یابد. هر کس رشته و تخصص و مهارت خود را مهم‌تر می‌داند و پیش خود گمان می‌برد سهم بیشتری از حقیقت و بهترین دانستنی‌ها نزد اوست و دیگران چیزی از واقعیت نمی‌فهمند و اگرتصادفاً هم چیزی بدانند؛ لابد بخش‌های بی‌اهمیتی را می‌دانند که به هیچ کاری نمی‌آید.

برای کسی که اندک آشنایی با محیط و فضای علمی و نخبگانی داشته باشد، روشن است که توّهم خودمرکزپنداری در تمام شاخه‌ها و رشته‌های علوم و معرفت گسترده است. بدیهی است که چنین جدال بیهوده‌ای علاوه بر گرفتاری ابدی مدعیانش در مضحکه‌ی مبتذل همه‌چیزدانی، راه گفتگو و دادوستد ثمربخش بین علوم و تخصص‌ها و اندیشه‌های گوناگون را می‌بندد و مباحثه را تنها به نمایش و آیینی ظاهری و  مجادله‌ای بی‌ثمر و از سر رفع تکلیف تبدیل خواهد کرد که چه بسا به دشمنی هم بینجامد.

تاریخ به ما می‌گوید؛ حتی اگر بخواهیم رتبه و اهمیت متفاوتی به علوم و دانش‌ها بدهیم، باز هم بی‌نیاز از این که همه‌ی آن متفاوت‌ها را در کنار هم داشته باشیم نیستیم. باید بدانیم زمانه‌ی علامه‌هایی که به تمام علوم و هنر زمان خود مسلط بوده‌اند، قرن‌هاست که به‌سر آمده است. امروز دیگر کسی در بهترین حالت و حتی در تخصص و رشته‌ی خود نمی‌تواند ادعا کند که مسلط به همه‌ی یافته‌ها و منابع دانش و خلاقیت است.

بنابراین پیش‌بردن کارها و صورت‌بندی و حل مسأله‌ها و اندکی بهترکردن وضعیت زندگی انسان، مأموریتی دسته‌جمعی و مشارکتی است و در این کار همه‌ی دانش‌ها و توانایی‌های بشر به شکل عرضی در کنار هم قرار دارند؛ اعم از علم و فن و فلسفه و هنر با تمام شاخه‌ها و زیرمجموعه‌هایشان.

شاید وقتی بتوان چنین موضعی گرفت که ابتدا از جایی که خودمان ایستاده‌ایم اندکی حرکت کنیم و امکان کشف منظره‌های دیگری از دانش و خلاقیت بشر برای‌مان فراهم شود. در این صورت پذیرفتنی است که برای مثال، ریز‌بینی و موشکافی زیست‌شناسی با قدرت تحلیل ریاضیات و علوم مهندسی با جامع‌نگری و وسعت دید علوم انسانی و خلاقیت هنری ادبیات و موسیقی و نقاشی همه در موقعیت‌ها و زمان‌های متفاوتی به کارمان می‌آید و برتری‌دادن یکی بر دیگری کار بیهوده و لغوی است. کما این‌که دیوار ساختن و سنگر گرفتن افراد پشت پیشه و مهارت و رشته‌ی تحصیلی‌شان، کاری میان‌مایه و نشانه‌ی نادانی است.

فاصله‌گرفتن آگاهانه، ابزار «نقد» است و آن‌چه که در این میان، جدل بیهوده، قهرمان‌پروری و علامه‌سازی و مریدبازی مبتذل در بحث‌های میان علوم و رشته‌های مختلف را تعطیل خواهد کرد؛ هم «نقد» است. نقد این امکان را می‌دهد که شخص از مسأله و موضوع مورد مطالعه‌ی خود نیز فاصله بگیرد. این فاصله‌ی انتقادی، برای سنجش دائمی و  با‌زاندیشی در مورد آن‌چه می‌دانیم و می‌توانیم و آن‌چه هنوز نمی‌دانیم و نمی‌توانیم، ضروری است.  

مهم‌تر این‌که، ابزار نقد و بازاندیشی این آگاهی را به شخص می‌دهد که خود او هم محصول و تربیت‌یافته‌ و شاید همدست همین زمینه‌ایست که در حال نقد آن است. پس در اولین فرصت دست به کار نقد و پالایش خود هم خواهد شد. در این صورت هیچ نقدی آزار دادن و خصومت و افاده‌فروشی تلقی نمی‌شود و هیچ عاقلی هم خود را بی‌نیاز از نقد و بهتر شدن مداوم نمی‌داند. برای پیش‌رفتن و بهبود مستمر زندگی انسان و کاستن از مشکلات کار او، چه امکانی بهتر از این.

در اصل، همان طور که نفهمیدن چیزی و بیهوده مجیز گفتن و ستایش‌کردن مضحک است، همین طور ندیده‌ گرفتن تلاش و تکاپوی کسانی دیگر، برای یافتن از مسیری دیگر و بلکه فهمیدن و توصیف چیزی به روش دیگر هم خنده‌دار است و شخصیت‌هایی در قامت توخالی دون‌کیشوت خواهد ساخت. آن چه که قهرمانانه است قاطعیت در ردکردن همه‌ی نظرها و یکه‌تازی کردن با دانش و دیدگاه خود نیست. بلکه توانایی حرکت، پس و پیش رفتن در میان توصیف‌ها و نظرها و نقد و ارزیابی و سنجش مداوم خود و دیگران است.