در بابِ بیگانه ماندن

چند هفته بود که وارد دانشگاه شده بودم .... روایتی مفصل از دانشگاهی که دیدم و دانشگاهی که انتظارش را داشتم، نوشتم و برای روزنامه‌ی اطلاعات فرستادم. در کمال ناباوری همان هفته در نیم‌صفحه‌ی کاملی از روزنامه‌ چاپ شد. با عنوان «از دانش‌آموزی تا دانش‌جویی» که لذت قابل توجهی برای سن هجده سالگی بود. البته آن مواجهه‌ی انتقادی هرگز به مذاق دانشگاه خوش نیامد. از دانشجویی که بریده‌ی روزنامه را روی بولتن‌ها تکثیرکرده بود تا خودم درسی گرفتیم، مبنی بر این‌که دانشگاه تمایلی به دیدن چهره‌ی خود ندارد.

اکنون پس از سال‌ها که به نوشتن رساله مشغولم، به قول کامو هرگز تا این حد عمیق خود را در یک زمان، این‌چنین جداافتاده از خود و این‌چنین حاضر در جهان حس نکرده بودم. بیگانه‌‌ای در جهان آشنای آکادمی.

بوردیو در عبارتی آیرونیک با تسخر دانشگاهیان را «هومو‌آکادمیوس» می‌نامد. انگار به گونه‌ای از حیوان اشاره می‌کند که ویژگی‌های انسانی خاصی دارد که در سراسر حیات انسانی‌اش پراکنده و اثرگذار است.«انسانِ دانشگاهیِ» او هر چه بیشتر و جدی‌تر به دانشگاه وابسته باشد، با شدت بیشتری به شرایط آن تن خواهد داد. طنز بوردیو تلخ است؛ چون انسانی که با رفتن به سوی علم، میل به شناختن و طبقه‌بندی همه چیز داشته، خودش از این طبقه‌بندی گریزان می‌شود. دوست داردایده‌آل دوست  همه چیز را مطالعه کند؛ اما به مطالعه‌ی خودش تن نمی‌دهد.

 هنوز فکر می‌کنم که دانشگاه حال‌وروز خوشی ندارد، حتی به مراتب نیمه‌جان‌تر از آن سال است؛ چرا که هنوز ایده‌ی روشنی برای هویت دادن به دانشگاه در ایران وجود ندارد. نه این‌که ایده‌ای هست و اجرا نمی‌شود، ایده‌ای نیست. هویت دانشگاه را به پرسش می‌گیرم؛ چون نسبت ساختار دانشگاه ایرانی با ایده‌ی «حقیقت‌جویی» یا ایده‌ی «کاریابی و درآمدزایی» یا ایده‌ی«در خدمت ملت و حکومت بودن» یا ایده‌ی «در خدمت دین بودن» روشن نیست. دانشگاه باید نسبت خود را با این ایده‌ها روشن کند تا هویت یافته و مسیر اصلی و غایت آن مشخص شود. هر دانشگاهی نشانه‌های پراکنده‌ای از هر ایده دارد؛ ولی در نهایت فاقد ایده و آن‌گاه سَرزندگی است.

البته هر نقدی از نهاد دانشگاه که منجر به نفی یا کناره‌گرفتن از آن شود، بهانه و میدان به دست متحجران علم‌ستیز خواهد داد؛ کسانی که دانشگاه را بی‌خاصیت یا آلت دست سیاستمداران می‌دانند یا علم را به هر شکلی خطری برای عقاید و سبک زندگی خود می‌دانند. فهمِ امروز من می‌گوید در عین نقد و نفی وضعیت کنونی دانشگاه، باید بی‌قید و شرط از هستی آن دفاع کرد. در غیر این صورت همین فضای کم‌رمقِ خودآگاهی و عقلانیت و انضباط فکری هم به پای بازار و تمامیت‌خواهان قربانی خواهد شد.

نقادی در عین جاگرفتن درونِ نهادی که رو به پوسیدن گذاشته است کار آسانی نیست؛ اما تسلیم نشدن در مقابل رخوت و تن ندادن به بازی‌ بوروکراتیک بی‌تأثیر نخواهد بود.

در ساختار فعلی دانشجو محکوم به حرکت در مسیر باریکی است که تهی بودن مقصدش از پیش پیداست. او آگاهی دارد که حاصل کارش تبدیل به جلدی دیگر از رساله‌های بی‌مصرف خواهد شد که در حال خاک خوردن در کتابخانه‌های دانشگاهی هستند. در این چرخه تنها دانشجو باید دکتری بگیرد و با پرداخت بهای سنگینی از استقلال شخصیتش در چرخه بماند و آموخته‌هایش را به دانشجویان دیگری بسپارد که آن‌ها هم دکتری بگیرند و آن‌ها هم همین مسیر عبث را ادامه دهند، بی‌آن که پروانه‌ای از این پیله‌ی پوچ به پرواز درآید.

یاسپرس در کتاب ایده‌ی دانشگاهش تحلیل خوبی از این وضعیت دارد. از نظر او هجوم خیل آدم‌های متوسط‌الحال به یک حرفه، فرهنگی گلخانه‌ای اطراف آن ایجاد می‌کند. فرهنگ گلخانه‌ای دو ویژگی مهم دارد، نخست این که هر کسی به راحتی و بدون کمترین زحمت و مرارتی می‌‌تواند به آن دست پیدا کند و دیگر این‌که یعنی یک روش ساده‌ی تفکر از پیش تعیین‌شده با چند اصل موضوعه‌ی ساده همه جا و در هر موردی می‌تواند به کار رود. برای مثال هم‌زمان پروپاگاندای تولید مقاله و علم راه بیندازد، نیازهای فنی ساختار قدرت سیاسی را برآورده کند و در خدمت اهداف ایدئولوژیک تعیین شده باشد.

این نوع مهندسی فرهنگی، هویتی به دانشگاه می‌دهد که شجاعت، خلاقیت و نگاه انتقادی را هدف حمله قرار داده و سلاخی می‌کند. در چنین دانشگاه بی‌ایده‌ای سرمایه‌ی رانتی و اداری بر سرمایه‌ی معرفتی و اخلاقی و علمی غلبه می‌کند. فساد بوروکراتیک و سرقت و تقلب علمی و بی‌خاصیت بودن تبدیل به منطق خاص دانشگاهی می‌شود که در بازتولید و حفظ وضعیت حاکم سهیم است.

اما مقاومت ناممکن نیست. هنوز برای من، نوشتن رساله تجربه‌ای از جنس زندگی است و این همان‌جایی است که به هر روایت کج‌دار و مریزی که می‌خواهد این تجربه را پیشاپیش به ساحت مرگ براند، مشکوکم.