ناله‌ی من ز خسّتِ شرکاست

تلخی‌هایی از جنس بی‌اعتنایی، اخراج، خشونت و حذف فیزیکی وقتی گریبان اهالی تفکر و خلاقیت و ساختن را می‌گیرد، به غایت عمیق، بی‌پایان و جانکاه می‌شوند. به عنوان کسی که سال‌ها علاقمند به نگریستن، پرسیدن، خواندن و نوشتن بوده است و دغدغه‌هایی دارد، برخی از جریان‌های فکری غالب بر مجلات و کتاب‌ها و آثار هنری را در حیطه‌ی علایقم دنبال کرده‌ام. از همین روست که چنین تلخی‌هایی به من و چیزی که هستم نیز مربوط می‌شود. در هر حالی ‌خواسته‌ام بدانم چرا این جامعه با تکه‌هایی از خودش که می‌خواهد بهتر و عمیق‌تر بداند و بفهمد و احیاناً کاری برای بهبود وضعیتش کند، این‌چنین با خسّت و تنگ‌نظرانه و خشونت‌بار رفتار می‌کند؟ چرا واکنش عملی عموم روشنفکران به این تلخی‌ها و تنگناها به همان نسبت از وسعتِ مشرب و آزاداندیشی دور است؟ و در نهایت چرا بخصوص کنارِ هم نشستن، این همه دشوار است و خطر دارد؟

 در این‌باره می‌خواستم چیزی بنویسم که از تهییج احساسات فراتر برود و حداقل برای خودم تأثیری بیشتر از تداوم بخشیدن به خشم و ناله و سوگ داشته باشد. از آن‌جایی که نوشتن، همیشه برایم نوعی فرایند تأمل و فکر کردن است، در ادامه پرسش‌هایی از این دست به ذهنم آمد که اصلاً آیا همان کسانی را که اهل فرهنگ و اندیشه می‌دانیم، می‌توان از این ساختار نفی و طردکننده جدا کرد؟ مگر نه این است که انتظار می‌رود حداقلی از خلقیات شرافتمندانه و ویژگی‌های این افراد در کلیت ساختار جامعه دیده شود، پس چرا با این همه، باز هم خبر خوب برای ترمیم و بهبود ساختار اجتماعی‌مان کمیاب است؟ چرا اهالی اندیشه و روشنفکران هنوز گرفتار ثنویتی زهرآلود و خشونت‌بار هستند که یا باید تقدیس شوند (متأسفانه غالباً پس از مرگ و فقدان) و احتمالاً در حلقه‌ی مریدانِ مبتلا به واژه‌ و کیشِ شخصیت ناکار و کم‌اثر شوند یا این‌که در هجوم خشونت جاهلانه با سر به زمین کوبیده شوند؟

 

می‌دانم که حد‌اقل در صد سال اخیر ایده‌ی آزادی و عدالت، هوش و حواسِ بسیاری از اهالی فکر این سرزمین را ربوده است. اما دست کم طوری که من فهمیده‌ام، برای محافظت از هر ایده‌ای و سامان دادن به آن لازم است «نهاد»ی در کار باشد. اگر شیفتگان آزادی و عدالت قادر به ساختن و برپا کردن نهادی اجتماعی نباشند، به صرف رویا بافتن و شیفتگی‌شان، حتی با صداقت کاری از پیش نخواهند برد. نهاد هم نوعی گروه‌بندی اجتماعی است که در عمل بتواند از خانواده و نژاد و تبار و قوم و باور مذهبی و سلیقه و جنسیت و حزب سیاسی فراتر برود و قراردادها و قوانینی را وضع کند که آن «ایده» تا حد امکان بتواند عملی و در صحن اجتماع جاری شود.

 باز هم طوری که به نظرم می‌رسد، ساختن و دوام آوردن یک نهاد آدم‌هایی لازم دارد که از گرفتاری‌های روان‌شناختی و خصلتی خود فراتر رفته باشند. یعنی انسان‌های ظاهراً بی‌ارتباط با هم، در یک مجموعه‌ی فراتر از خانواده و چشم‌داشت‌های غیرمدنی به هم پیوند بخورند و هویت جدیدی برای تنظیم روابط اجتماعی پدید آورند. آن گاه با آگاهی و هم‌افزاییِ نیروهای خود اطراف یک ایده، صاحب قدرت، حق برابر و سپس آزادی و مسئولیت در مقابل آن شوند. چرا که به بیانی می‌توان گفت، آزادی نوعی آگاهی بر جبر است و عدالت چیزی جز آگاهی بر نابرابری ذاتی و زمینه‌ای نیست. همان‌طور که عقلانیت نیز، آگاه شدن بر محدودیت‌های استفاده از عقل است.

 به باور همگان ما تک‌چهره‌های برفراز و درخشان کم نداریم. پس همین افکار و پرسش‌ها دستاویزی می‌شود که بخواهم بفهمم با این همه تلاش تاریخی چرا ما نهادی که با زور شکل نگرفته باشد نداریم و اگر داریم چرا هنوز مثل شمعی لرزان در برابر باد است و از پس طوفان جهل و خشونت و حذف و زور بر نمی‌آید؟

 گفتم برای مثال همین «کانون نویسندگان ایران» را بد نیست بیشتر بشناسم. گردشی مختصر در دالان‌های کم نور و باریکِ تاریخ داشته باشم، شاید نقاطی قابل اتکا برای سؤالاتم در مورد نمونه‌ای از یک نهاد اجتماعی فراهم کنم. نتیجه‌ی جستجو این بود که مطالب و مقالات و گفتگوهای پراکنده‌ی اعضای پیشین و فعلی و دیگران در مورد کانون نویسندگان و فراز و نشیب‌های آن به طور عمده روی طیفی قرار دارند که یک سرش هواداری بی‌قید و شرط و حتی ستایش منفعلانه از کانون و سرِ دیگرش ستیز و رویکرد خصمانه و توطئه‌محور به آن است.

از اتفاق فرصتی دست داد و تصمیم گرفتم دو کتاب در حوالی دو سر طیف را، پشت سر هم بخوانم. اولی «سرگذشت کانون نویسندگان ایران» بود که روایت محمدعلی سپانلو از تولد و بالندگی کانون در سال 47 تا قتل‌های زنجیره‌ای پاییز 77 را دربرمی‌گیرد و در سال 81 توسط نشر باران در سوئد منتشر شده است. کتاب دوم «نمایندگان امر، نمایندگان کلام» نوشته‌ی آراز بارسقیان از انتشارات امیرکبیرِ فعلی است که به گمان نویسنده با حامیان و ناشرانش می‌خواهد روایتی ناگفته و ناشنیده از کانون را در سال‌های 46 تا 57 به دست دهد و از ساحت انقلابی و اعتراضی آن اسطوره‌زدایی کند و در واقع آن را از عرش روشنفکری به فرش پوچی و از خودبیگانگی بکوبد و ناکار کند.

بعد از مطالعه‌ی مشتاقانه‌ی این دو کتاب پاسخی روشن برای پرسش‌هایم پدیدار نشد که هیچ، تحیری هم دست داد که دیگر حتی با ماسک زدن چاره نمی‌شود. در مقایسه‌ی این روایت‌ها بد نیست اشاره‌ای به معضلِ همیشگیِ روایت هم بکنم. یعنی محدودیتِ ناشی از چسبیدن به یک چشم‌انداز! هر روایتی که مقید و متعصب به یک چشم‌انداز باشد و از آن تکان نخورد، لاجرم بریدگی‌ها و دروغ‌هایی پنهان در خود دارد که ما را از اصل واقعه دور می‌کند. پس رواست که در این نوع بازخوانی‌ها، فاصله‌ی سفید بین خطوط را هم خواند و در آن‌ها بیشتر کنجکاوی و تأمل کرد. در کل ممکن است روایتی به کل راست یا به کل دروغ نباشد و تشخیص هم برای ما ممکن نباشد؛ ولی چیزی که مهم است پیامد این روایت است. حال پیامدهای هر دو روایت را می‌شود در جامعه دید و سنجید.

این سنجیدن به گمان من مؤثرترین راه کاستن از زهر تلخی‌هاست. برای این که خطاها کمتر تکرار شوند، استقلال و تشخص فردی نویسندگان حرمت داشته باشد و اهل فکر مزدورِ مخاطب نشوند، تکثر و تنوعِ افکار، ما را آشفته نکند، گرد هم آمدن و نهاد ساختن نردبان شهرت نشود؛ بلکه فقط برای تنفس و شکفتن و بالیدن اندیشه، برای آسان‌تر عبور کردن جمعی از موانعِ بسیار اندیشیدن و نوشتن و خلق کردن باشد.

شمّه‌ی روایت من از خوانده‌هایم این شد که در سرزمینی که هنوز صدای سیلی قدرت بر گوش روزنامه‌نگارش طنین‌انداز بوده (سیلی رضاخان به گوش حسین خان صبا مدیر روزنامه‌ی ستاره ایران) روزی کسانی با دغدغه‌هایی شریف تلاش کردند، نهادی صنفی برای نویسندگان بسازند که لاجرم سیاسی هم بود. نویسنده البته کاراکتری اهل معرفت و هنر است. لزوماً از سیاست نمی‌نویسد؛ اما من هم فکر می‌کنم هر معرفت و دانش و هنری به درستی صدایی رسا برای مطالبه کردن شأنِ انسانیت است. نویسنده به واسطه‌ی دانایی و توانایی‌ای که از خودش نشان داده است برجسته است و از این رو نمی‌تواند موضع سیاسی نداشته باشد. او حاصل تحقیق، اندیشه و تخیل و باور خود را می‌نویسد و دستیابی به این قله‌ها که بدون داشتن موضع ممکن نیست.

نویسنده موضع خود را می‌نویسد و موضع متفاوت و متمایزِ دیگری را فراهم‌شدن امکانی برای گفت‌و‌گو و بالیدن افکار می‌داند و تشکل و نهاد را صرفاً ابزار و زمینه‌ای دلگرم‌کننده برای محافظت از این امکان.

اما به نظرم اگر نهادی پا بگیرد، نه عضویتش به خودی خود اعتبار است و نه حتی کارکرد دیگری از آن انتظار می‌رود. اعتبار هر شخص را مستقل از نهاد می‌توان با کارهایش نقد کرد و سنجید. در صورتی که اعتبار و نیروی نهاد صرفاً برای مراقبت جمعی از اعتبار تک تک افراد و پذیرفتن مسئولیت سرنوشت آن دیگری است که لزوماً مثل ما نیست و حتی بودنش منفعتی مستقیم برای ما ندارد.

غیر از این باشد نهاد به ابزاری برای هماوردطلبی در قدرت و شهرت تبدیل می‌شود. به این روال پاره‌ای اختلاف سلیقه‌ها درون یک نهاد روشنفکری به جای این که به حفظ و بالیدن و غنا و سرزندگی ایده‌ی مرکزی آن بینجامد، چنان که بارها دیده‌ایم، عواقب قهرآمیزی می‌یابد.

فکر می‌کنم این دست هماوردطلبی‌ها حتی اگر زیر آرمان‌های بسیار بزرگی پنهان شوند، باید که به سلامت آن‌ها مشکوک بود و همیشه از مبتلا شدن مراقبت کرد. به این دلیل که ضعف و گرفتاری‌هایی از قبیل حسادت و عطش شهرت و حرصِ دیده شدن و آشفتگی در تنوع و برنتابیدنِ تفاوت‌ها را در خود دارد که برای از کارانداختن و فروپاشی نهاد کفایت می‌کند. یا آن را به پرورش‌گاه اندیشه‌های خنثی، رام و دست‌آموز و ترس‌خورده‌ای تبدیل می‌کند که خاصیتی اگر دارند در همان حاشیه‌ی محقر و مألوف ایده‌های پذیرفته شده است که در هر حال چیزی از جهان و انسان کم و زیاد نمی‌کنند. آفرینش و درخششی در کارشان نیست و تازه بیش از همه، خود دنبالِ قدر دیدن و برصدر نشستن‌اند. آدم‌ها و نهادهایی که یا زینت‌المجالس قدرتمندان و حاکمیت‌اند یا با حرکت‌های بی‌وجه و انفجاری سر بزنگاه همه چیز را به باد ناموافق می‌سپارند و ما را در آونگ ثنویتی ناخوشایند و فلج‌کننده محبوس می‌کنند. دیگر وقت آن رسیده که در عین آرمان‌باوری، واقع‌گرایانه این بازی را تمام کنیم.

بر ما گذشت نیک و بد اما تو روزگار

فکری به حال خویش کن، این روزگار نیست!