دموکراسی‌ها چگونه می‌میرند؟

سال‌هاست که دیکتاتوری آشکار از اکثر نقاط جهان رخت بربسته است. اغلب سیاست‌مداران با تلاش فراوان قصد دارند به مردم بقبولانند که لایق دموکراسی و انتخاب آزادانه برای نوع اداره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی کشورشان هستند و مکرر به شیوه‌های مختلف در گوش مردم می‌خوانند که باید حاکمان‌شان را خود انتخاب کنند و از این فرصت سخاوت‌مندانه که توسط آن‌ها در اختیارشان گذاشته شده است، استفاده کنند و تعیین کنند چه کسانی کشور را چگونه اداره کنند؟

در گفتمانِ سیاست به عنوان یک روش رسیدن به خیر جمعی، سطوح مشارکت سیاسی و روش‌های حضور دموکراتیک مردم و نهادهای مدنی در صحنه‌ی اداره کشور حداقل در نُه سطح مختلف تعریف شده است. با این همه سیاست‌مدارانی که در عمل بیشترین علاقه را به حفظ جایگاه خود دارند و تمایلی به واگذار کردن قدرت فعلی‌شان ندارند، تأکید منحصربه‌فردی روی ابتدایی‌ترین و نخستین سطح مشارکت سیاسی یعنی انتخابات می‌کنند. در حقیقت گونه‌ای از سیاست‌مدارانِ بی‌باور به ارزش‌های بنیادین دموکراسی که ناچار شده‌اند با گفتمان روزِ جهان در مورد دموکراسی کنار بیایند، ترجیح می‌دهند با نشان دادن تصویری ناقص و صندوق‌محور از دموکراسی، آن را از درون دچار استحاله کرده و راه رسیدن به اهداف خود را با آن هموار کنند. در واقع عوام‌فریبان بالقوه‌ای هستند که نظیرشان در تمام دموکراسی‌ها دیده می‌شود.

در این حالت معمول است که انتخابات یا به شکلی انجام می‌شود که مردم حق انتخاب بین «آری» و « آری» را دارند و فقط نمایندگی‌شان را واگذار می‌کنند یا صحنه به صورتی چینش و برنامه‌ریزی می‌شود که مردم هر انتخابی داشته باشند، نتیجه‌ی مورد نظرِ قدرتمندان توسط حاکمیت تعیین و اعلام می‌گردد. در این مواقع اگر چه غالب مردم فرارسیدن انتخابات را وسیله‌ای برای طنازی و تمسخر سیاست‌پیشگان و فرصتی برای تنفس خود می‌یابند؛ ولی در هرصورت همیشه قبل و بعد از آن می‌دانند و یا مدتی طول می‌کشد ‌بفهمند که بازنده‌اند. مثال جالبی از تعابیر مردم در این کشورها « انتخابات حنایی» است. یعنی مردمی که دعوت به رأی دادن و شرکت در سرنوشت خود می‌شوند، انتخابات کشورشان را انتخابات حنایی نامیده‌اند؛ زیرا حنا در شکل خامش سبز رنگ است؛ ولی وقتی توسط مردم انتخاب و استفاده می‌شود، نتیجه‌ی نهایی قرمز رنگ خواهد بود.

این نوع استفاده از نهادهای دموکراتیک به عنوان ابزاری برای کسب قدرت و اعمال قدرت سیاسی در جهان امروز که ارزش‌های دموکراسی بدیل دیگری ندارند، بسیار متداول است. در چنین سیستمی با این که دائماً از تصمیم‌ها و انتخاب‌های مردم و حضور آنان حرف زده می‌شود و حتی در میزان قدرت مردم برای تعیین نوع حکومت در کشورشان اغراق می‌شود؛ ولی استانداردهای مشارکت دموکراتیک به راحتی نادیده گرفته می‌شود. خبری از سطوح دیگر مشارکت مردم نیست. نهادهای سیاسی ضعیف و غیر رسمی می‌شوند. گاهی با یک رأی‌گیری مقامات فعلی جابجا می‌شوند؛ ولی تقریباً همان‌ها دوباره و همیشه قدرت را به اشکال دیگری حفظ می‌کنند. از منابع انحصاری حاکمیت برای کنترل پوشش رسانه‌ای، به کنار راندن و در حاشیه نگه داشتن مخالفان و دست‌کاری در ساز و کارهای اقتصادی و منابع انسانی استفاده می‌شود.

 کتاب «دموکراسی‌ها چگونه می‌میرند؟ آن‌چه تاریخ در مورد آینده می‌گوید» بررسی ساده و سریعی از سیاست‌های اقتدارگرایانه با ظاهر و پوشش دموکراتیک در سراسر جهان ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که چگونه رژیم‌های ترکیبی Hybrid Regimes  با در هم آمیختن نوع رقیقی از یک سطح مشارکت سیاسی مردم با ایدئولوژی‌های ثابت، همان الگوی اقتدارگرایی خود را برای تمرکز یا توزیع قدرت و ثروت، با اندک تفاوت‌هایی در همه جای دنیا تکرار می‌کنند.

   حاکمان کشورهای با مشروعیت توخالی، در قرن بیست‌ویکم قانون اساسی را با کلمات زیبا و اقتباسی آراسته و هرگز آن را حذف یا تعلیق نمی‌کنند، با نظامیان به میان مردم نمی‌روند. از احترام به قانون اساسی حرف می‌زنند. به قانون اساسی گوش فرا می‌دهند. در حالی که طوری رفتار می‌کنند که انگار قانون اساسی وجود ندارد.

 اگر چه زمینه هنوز هم بسیار مهم است و غالب مثال‌های این کتاب در مورد بحران دموکراسی در آمریکا و کشورهای نیمه دموکراتیک است، ولی در نخستین مواجهه با متن کتاب می‌توان دریافت که چه نقاط عطف مشترکی تعیین‌کننده‌ی سرنوشت کشورها با هرمیزان فاصله‌ای از آرمان دموکراسی‌خواهی هستند.

 به نظرم فهم و شناخت سازوکارهای دموکراتیک و نقاط عطف آسیب‌زای آن برای ما در بطن خاورمیانه‌ی آرزومند صلح و آرامش و در فاصله‌ای بعید با دموکراسی حتی مفیدتر است. مطالعه‌ی نقاط آسیب در دموکراسی‌های بحران‌زده به ما امکان می‌دهد که چالش‌های امروز و پیش‌روی آینده‌ی کشور خود را بهتر درک کنیم و در نتیجه کنش‌گری آگاهانه، غیر توده‌ای و مسئولانه‌تری داشته باشیم.

استیون لویتسکیSteven Levitsky     و دانیل زیبلات Daniel Ziblatt اساتید برجسته‌ی علوم سیاسی دانشگاه هاروارد هستند و در این پژوهش خود که با فاصله‌ی کمی از آمریکا در ایران هم ترجمه و توسط نشر کتاب پارسه منتشر شده است، ماده‌ی اولیه‌ی خوبی برای تفکر و بازنگری در نحوه‌ی عملکرد نهادهای رسمی و غیررسمی در انواع کشورها فراهم کرد‌ه‌اند. این کتاب بارها توسط نهادهای مستقل و مجامع مختلف مورد تحسین قرار گرفته است.

چون کتاب می‌گوید که در واقع دموکراسی‌های قرن بیست‌ویکمی با دست‌هایی که همیشه به نظام سیاسی تعلق ندارند یا با یک ضربه به شیوه‌ای خشونت‌آمیز نمی‌میرند یا مرده به دنیا نمی‌آیند. برعکس، دموکراسی‌های مدرن به آرامی و از درون، حتی به دست نمایندگان اصلی‌شان می‌میرند.

فهم این گزاره‌ها از دو سو و در این مقطع تاریخی برای ما مهم است. واقع این است که جریان فکری غالب در داخل ایران، دموکراسی را از سویی خیلی دست بالا و از سویی بسیار دست­ کم گرفته ­است؛ کسانی از دموکراسی یک قبله‌ی بی‌نقص ساخته‌اند که تمام مشکلات را با ید بیضا حل می‌کند و دیگرانی با ساده‌نگری و گذشتن از پیچیدگی‌ها از تحلیل و شناختن دشواری‌های آن سرباز زده‌اند؛ کما اینکه از دوره‌‎ی قاجار و بعد از مشروطه تاکنون نیز، متفکران و سیاست‌پیشگانی تصور می‌کردند با چند کتاب و گردهمایی و نطق و صندوق رأی می‌توانند حکومت قانون بنا کنند. در حالی که کلید دموکراسی در نوع ارتباطی است که میان افراد فکری، نوآور، باهوش و توانای یک جامعه وجود دارد. کافی است کمی تاریخ بخوانیم تا ببینیم سیستم سیاسی و حتی عرفی جامعه‌ی ما با افراد توانا و باهوش خود چه نوع رفتاری کرده است؟ دستیابی به توافق، تفاهم، هماهنگی، اجماع، قاعده‌مندی، سیستم داشتن و قابلِ پیش‌بینی بودن بسیار کار دشواری است. به همین قاعده کشورمان راه طولانی دارد تا از توده‌گرایی و دایره‌ی اطاعت به فضاهای مشترک فکری، استنباطی و کارکردی برسد.

باید تاریخ بخوانیم و بفهمیم که بیش از پانصدسال است که هزاران نفر در جهان چگونه زحمت کشیده‌­اند تا مانع از این بروز ویژگی­‌های غیرمدنی در انسان‌ها شوند: خودبزرگ‌پنداری، خوددرست‌پنداری، خودبرترپنداری و خود مرکزپنداری. هم‌چنین ساختاری ساخته‌­اند تا این ویژگی‌­ها عمومی شوند: تجزیه و تحلیل کردن، مشورت کردن، یادگیری، هماهنگی، با هم تصمیم گرفتن، سیستم ساختن، قابل اتکا بودن، به افراد توانا میدان دادن، احترام به تفاوت­های فکری، به رسمیت شناختن تفاوت‌های فکری. این است که فهم دموکراسی و رساندن آن به عمل دموکراتیک کار بسیار مشکلی است.

 تجربه‌ی تاریخی نشان می‌دهد، بدون چنین فهمی حداقل در لایه‌هایی از جامعه، ساختار سیاسی حتی اگر دموکراسی‌خواه باشد یا به دامان اقتدارگرایی افتاده یا به زنگ‌­زدگی  Corrosion  نظام  سیاسی و مدیریتی مبتلا می‌شود. سپهر جامعه نیز حتی پس از ده‌ها انتخابات به جایی نمی‌رسد، اگر صرفاً چشم‌بسته به دنبال دموکراسی صندوق‌محور و رأی جمع‌کن راه بیفتد. نقطه ضعف این نظر آن‌جاست که دموکراسی را بیش از اندازه دست بالا می‌گیرد و فرض را بر این اساس می‌گیرد که مردم به سادگی می‌توانند نوع حکومت را به میل و اراده‌ی خود انتخاب و تعیین کنند.

نویسندگان این کتاب تلاش دارند به ما بفهمانند که امروز دیگر در برابر یک پرسش واقعی مثل آری و نه به دموکراسی نیستیم؛ بلکه اینک با گذر از آن پرسش در برابر یک موضع واقعی به نام دموکراسی‌خواهی هستیم که در آن اشتباه هم می‌شود، ولی چون اشتباهِ جمع است و در بستر آزاد بسیار راحت­ تر اصلاح می­شود و تکرار نمی ­شود باید در برابر هر آسیب و تغییر ماهیتی محافظت شود.

در جوامعی که سودای دموکراتیک شدن دارند و با صندوق رأی راه به جایی نمی‌برند، متأسفانه شهروندان به شدت احساس عجز و ناتوانی می­کنند و در نهایت احساس می‌کنند شاید خودشان لایق دموکراسی نیستند. در چنین مواقعی رسانه‌ها و گروهی از روشنفکران سیستمی با استفاده از ابزارهای تخریب دست به خودزنی می‌زنند؛ چرا که احساس می‌کنند، مردم انسان­‌هایی فاقد شرف و کرامت انسانی هستند و در نتیجه لایق حقوق‌شان نیستند و در نهایت شایستگی برخورداری از مواهب دموکراسی را ندارند.

جریان‌های حاکم خصوصاً در قامت اصلاح‌گران اوضاع از بالا در این جوامع همواره تلاش کرده‌اند از فرصت‌ها و زمان‌های مقتضی به نفع خود بهره‌برداری کنند. آن‌ها ادعا می‌کنند که برای خدمت‌گزاری به وطن و ترویج دموکراسی و سپردن قدرت به مردم جدی هستند؛ اما قبل از آن مردم باید برای دموکراسی مدت زمانی را تمرین و ممارست کنند. چرا که دموکراسی در وهله‌ی نخست به وجود نمی‌آید و لازم است مردم با سپردن نمایندگی‌شان به آن‌ها خود را برای پذیرش آن آماده کنند. حتی زمانی که انتخابات هنوز برگزار می‌شود، هر گام فردی جزئی و بی‌اهمیت به نظر می‌رسد.

 این نهایت گمراه ساختن مردم برای رسیدن به دموکراسی است که آن‌ها را به این دلیل که باید برای دموکراسی تمرین کنند، از حقوق‌شان محروم کرده و به آن‌ها امکان تقسیم و مشارکت مستقیم و بی‌واسطه در قدرت ندهند. اگر به این نکته رسیدیم که دموکراسی جزئی از حقوق انسانی است و حقوق انسان به طور کل چیزی نیست که از کسی بگیریم یا به تدریج استحاله شود و به ما برسد در آن صورت می­توانیم به حکومت عادلانه نیز برسیم؛ یا به معنای دقیق­تر نمی‌توانیم به صورت نسبی از لحاظ قضایی و حقوقی بخشی از حقوق‌مان را آن هم به شکل مشروط بپذیریم و بگوییم در مرحله‌ی بعد بخش دیگری از حقوق‌مان را دریافت خواهیم کرد، چرا که هنوز لایق گرفتن بخش­های دیگر حقوق انسانی‎‌مان نیستیم.

در حالی که این دست اقدامات حاکمیت برای استفاده از همه‌ی منابع برای تثبیت قدرت خود، اغلب از مشروعیت انتخاباتی و نوعی پوشش قانونی برخوردار است و می‌تواند تهدیدکننده‌ی مشارکت نسبی مردم در سطوح نه‌گانه و مطالبه‌گری مردم هم باشد. در مورد اقدامات مشابه قبل از دستیابی به آستانه‌های دموکراسی چه می‌توان گفت؟

حتی دموکراسی‌های بزرگ با وجود داشتن طبقه‌ی متوسط قوی و مستحکم در طول تاریخ و اعتقادشان به اصول برابری و آزادی برای زوال و مرگ دموکراسی نگران‌اند. جایی که رسانه‌های مستقل هنوز وجود دارند و سیاست‌مداران برای تقویت صدای مردم و تحقق مطالبات آنان ظاهراً در مقابل یکدیگر قرار دارند و مخالفان هم در ساختار قدرت حضور دارند، فرسایش دموکراسی به صورت تکه تکه و اغلب با قدم‌های کوچک اتفاق می‌افتد. بخوانید باقی ماجرا چیست؟

منظور از این قدم‌های کوچک همان فرسایش هنجارها هستند که لویتسکی و زیبلات آن را بزرگ‌ترین تهدید برای دموکراسی‌های معاصر می‌دانند. هنجارها قواعد و قراردادهای ناگفته‌ای هستند که اجزای دموکراسی را در کنار هم نگه می‌دارند. بسیاری از گروه‌ها و افراد داخل ساختار قدرت بر این ایده و باور هستند که آن‌چه در کوتاه‌مدت برای طرف شما خوب است ممکن است در بلندمدت هیچ سودی برای شما نداشته باشد، زیرا شما در قدرت نخواهید بود. همیشه (اگر هستید و بمانید که دیگر اصلاً دموکراسی در کار نیست) وقتی نوبت به طرف مقابل برسد، بی‌حوصلگی و احتمالاً اراده نکردن شما برای هر اقدامی، تبدیل به مجوزی می‌شود که گروه رقیب انتقامش را از شما بگیرد. این یک نسخه از ضرب‌المثل قدیمی کسب و کار است: شما باید با مردم در مسیر صعود خوب رفتار کنید تا در مسیر پایین رفتن با شما مهربان باشند. واضح است که همه‌ی افراد مطابق این قانون زندگی نمی‌کنند.

دو هنجار اصلی که لویتسکی و زیبلات فکر می‌کنند زیربنای دموکراسی هستند، «تسامح متقابل» و «خویشتن‌داری» است. این دو عرف بنیادین باعث می‌شود دموکراسی دوام بیاورد و قانون اساسی را در جهت حفظ دموکراسی تقویت کند. تسامح متقابل یعنی درک این که گروه‌های متفاوت همدیگر را رقبای مشروع فرض می‌کنند.

 خویشتن‌داری نهادی یعنی سیاست‌مداران و نهادهای تابع از امتیازات ویژه‌ای که موقعیت‌شان در اختیار آن‌‎ها قرار می‌دهد استفاده نکنند و در واقع از سوءاستفاده خودداری کنند.

 در غیاب این دو هنجار، دموکراسی چیزی نیست که از صندوق رأی بیرون بیاید. کما این‌که چنان‌که در ابتدای این متن گفته شد، امروز مسیر قهقرایی دموکراسی و حتی زاویه گرفتن قدرت با مردم دقیقاً از صندوق‌های رأی شروع می‌شود. چه بسا روند زوال دموکراتیک از طریق انتخابات، ظاهری بسیار فریبنده نیز دارد. حتی بسیاری از تلاش‌های دولت‌ها در جهت تضعیف دموکراسی قانونی است زیرا مورد تأیید قوه مقننه و قوه قضائیه قرار می‌گیرد. عموم مردم هم بلافاصله متوجه نمی‌شوند که اوضاع از چه قرار است. برای بسیاری از افراد و گروه‌ها فرسایش دموکراسی برای سال‌ها غیرمحسوس است.

در واقع اهمیت چندانی ندارد که انتخابات برگزار بشود یا نشود، خودداری رهبران فکری و نخبگان از عمل به مسئولیت سیاسی خود اولین گام یک کشور در جهت اقتدارگرایی محسوب می‌شود. مردم هم اگر به ارزش‌های دموکراتیک پای‌بند باشند، دموکراسی دست‌یافتنی بوده و حفظ خواهد شد؛ اما اگر مردم مقهور جاذبه‌های احساسی و اقتدارگرایی شوند دیر یا زود دموکراسی آن‌ها حتی اگر دیرپا باشد به خطر خواهد افتاد.

هنگامی که بیگانه‌ای پرجذبه از راه می‌رسد و با به چالش‌کشیدن نظام قدیمی محبوبیت به دست می‌آورد، اغلب سیاست‌پیشگانی که فکر می‌کنند در حال از دست دادن کنترل امور هستند وسوسه می‌شوند او را به جمع خود راه دهند. در تمامی این موارد نخبگان بر این باور بوده‌اند که صرف دعوت از چنین افرادی برای به دست گرفتن قدرت آن‌ها را مهار خواهد کرد و نهایتاً کنترل اوضاع به دست سیاست‌مداران جریان اصلی و کارشناسان خواهد افتاد؛ اما نقشه‌ی آن‌ها نتیجه‌ی عکس خواهد داشت. این روش به اشتباهی مهلک منجر خواهد شد یعنی سپردن داوطلبانه‌ی قدرت به دست فردی که در مسیر تمرکز قدرت گام خواهد برداشت. فردی که با سیاست بیگانه است؛ اما محبوبیت و استعداد جلب توجه عموم مردم را دارد فقط رهبری ظاهری نخواهد داشت. اغلب نخبگان فکر می‌کنند، می‌توانند چنین فردی را کنترل کنند.

 این افراد در بسیاری از کشورها با فرایند انتخاباتی به قدرت رسیده‌اند؛ چون سیاست‌مداران حاکم و به تبع آنان مردم علایم را نادیده گرفتند و یا قدرت را دو دستی تقدیم آن‌ها کردند و یا راه را برای رسیدن‌شان به قدرت هموار کردند. در اغلب موارد به افراد پوپولیستی که با سیاست بیگانه بوده‌اند، نمره‌ی مثبت داده می‌شود. چون این افراد ادعا می‌کنند صدای همه‌ی مردم هستند و بر ضد آن‌چه نخبگان فاسد و توطئه‌گر می‌خوانند، جنگ لفظی به راه می‌اندازند. آن‌ها قول می‌دهند که نخبگان را کنار زده و قدرت را به مردم بازگردانند. این گفتمان را باید بسیار جدی گرفت و حتی با کنترل‌های لازم از قدرت دور نگه داشت. اگر قرار باشد اقتدارگرایان از قدرت دور نگه داشته شوند، این افراد ابتدا باید شناسایی شوند. بسیاری از اقتدارگرایان را می‌توان به راحتی قبل از رسیدن به قدرت شناسایی کرد. اما نکته این‌جاست که بسیاری از سیاست‌مداران پیش از رسیدن به قدرت اقتدارگرایی خود را به صورت کامل بروز نمی‌دهند. حتی برخی از آن‌ها در آغاز حیات سیاسی به هنجارهای دموکراتیک پای‌بند می‌مانند؛ ولی بعد از مدتی این هنجارها را به آسانی و با کمترین بهانه رها می‌کنند.

در خصوص علایم گرایش به تمرکز اقتدار و مسئولیت نپذیرفتن سیستم هشداردهنده‌ای وجود دارد که نویسندگان کتاب اشاره کرده‌اند:

«یکم هنگامی که یک سیاست‌مدار چه زبانی و چه در عمل قواعد بازی دموکراتیک را رد می‌کند. دوم مشروعیت مخالفان را به شیوه‌های مختلف انکار می‌کند. سوم با اشکال خشونت مدارا کرده و یا آن را ترویج می‌دهد. چهارم تمایل ضمنی دارد آزادی‌های مدنی مخالفان را با هر توجیهی محدود سازد.»

ترکیب فرد به قدرت‌رسیده‌ای که پتانسیل اقتدارگرایی دارد یا مطیع اقتدارگرایان است با یک بحران جدی می‌تواند برای هر نوع دموکراسیی مرگبار باشد. البته این دست از خودکامگانی که از صندوق رأی بیرون می‌آیند نیازمند بحران هستند، تهدیدهای خارجی به آن‌ها فرصت می‌دهد  به سرعت و به شکلی کاملاً قانونی خود را از قید و بند هنجارهای دموکراتیک برهانند.

 لویتسکی و زیبلات از مونتسکیو، متفکر سیاسی بزرگ قرن هجدهم فرانسوی انتقاد کرده‌اند که اصرار داشت که طراحی قانون اساسی خوب و تفکیک قوا برای محدود کردن «قدرت بیش از حد» کافی است. همین طور فکر می‌کنند در این صورت اهمیت هنجارها در به کار انداختن هر نظام سیاسی نادیده گرفته می‌شود. اما به نظرم  نویسندگان با پرداختن بیش از حد به آمریکا خودشان از چیزی که مونتسکیو هرگز فراموش نمی‌کرد غفلت کرده‌اند: این‌که سیاست را نیز شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی اقلیمی که در آن اتفاق می‌افتد تعیین می‌کنند. بنابراین امروز ممکن است شرایطی مفروض باشد که هنجارهای دموکراتیک پیشین حتی در خود آمریکا  باعث نارضایتی عمومی شوند. شرایطی مثل گسترش بی‌محابای فناوری دیجیتال و هوش مصنوعی، ماهیت در حال تغییر کار، بزرگ شدن شکاف انواع نابرابری‌‌ها،  پیکربندی مجدد روابط جنسیتی، ماهیت روانشناسانه‌ی ایدئولوژی‌ها و .. بنابراین ما هنجارهایی را برای تثبیت دموکراسی در این جهان تغییریافته با جستجوی آن‌ها در جهانی که جایگزین آن شده است، نخواهیم یافت.

راه درهم شکستن دموکراسی که به اندازه‌ی استفاده از زور مخرب است؛ اما کمتر جلب توجه می‌کند، همین بی‌توجهی‌هاست. دموکراسی به دست رهبرانی که از طریق انتخابات به قدرت می‌رسند قربانی می‌شود، نه نظامیان و تروریست‌ها و دشمنان. در واقع رهبران دست به تخریب همان رویه‌ای می‌زنند که موجبات به قدرت رسیدن‌شان را فراهم کرده است. پس در حالی که دموکراسی به تدریج از طریق اقداماتی که چندان مشهود نیست تحلیل می‌رود، ما سفت به سازوکارهای کلاسیک دموکراسی مثل رأی‌گیری چسبیده‌ایم.

هنگامی که یک اقتدارگرای بالقوه با سازوکار انتخاباتی به قدرت می‌رسد نظام‌های دموکراتیک در معرض آزمونی مهم قرار می‌گیرند. آیا رهبر اقتدارگرا درصدد تضعیف نهادهای دموکراتیک بر می‌آید یا توسط آن‌ها مهار می‌شود؟ تاریخ خواهد گفت. همه‌ی تاریخ تکرار نمی‌شود؛ اما بخش‌هایی از آن مدام تکرار می‌شوند.

شناسه‌ی کتاب: دموکراسی‌ها چگونه می‌میرند؟ / استیون لویتسکی، دانیل زیبلات / ترجمه‌ی سیامک دل‌آرا، اعظم ورشوچی فرد / نشر کتاب پارسه