عشق زیاد هم قیمتی نیست

همه در دریای زندگی شناورند و دنبال یافتن جای درستی برای زیستن و تاب آوردن. اغلب روزها در تکاپو و ماجرا و شب‌ها با انتظار و سکوت می‌گذرند. هر کسی در مواجهه با امواج متلاطم‌ زندگی هیجانات و لذت‌ها، احساسات، آشفتگی‌ها و گرفتاری‌ها، فقدان‌ها، گذارها و گسست‌هایی را تجربه می‌کند. این تجربه‌ها هر چقدر هم ظاهر با شکوهی داشته باشند و گذراندن‌شان در عین دانایی، وقار و بلوغ رفتاری بوده باشد، گاهی ممکن است به نوعی تهی بودن و بیهودگی بینجامند و شکنندگی انسان در مقابل ضعف، مرگ و نیستی را به رخ او بکشند.

درست همین جاست که عواطف طبیعی و خودانگیخته و امیدهای از راه رسیده ظاهر می‌شوند تا آن تهی‌بودگی پیشین را دور بزنند و حتی تحریف کنند تا زندگی ادامه داشته باشد. در نهایت هم «عشق» نه به عنوان ترفندی پیش پا افتاده و احمقانه بلکه به عنوان یک ماجراجویی زیبا، خلاقانه و مخاطره‌آمیز ظاهر می‌شود و انسان را ناگهان از کریدور عادت‌هایش بیرون می‌کشد. مگر نه این است که عشق همان ماجراجویی جذابی است که نیاز به بلندنظری، تهور، شجاعت و صداقت بسیار دارد و به گفته‌ی فیلسوفان، توانایی هر دم بازآفریدنِ خود است و چه بسا که باید شعله‌اش را همواره افروخته نگهداشت. این گونه است که قوه‌ی تخیل انسان، عشق را به کار می‌گیرد که او شهامت پیش رفتن و ادامه دادن زندگی در بزنگاه‌ها را باز یابد. محدودیت و شکنندگی زندگی انسانی را فراموش کند.

شاعران نیز گاهی با کلماتی سست و فریبنده و گاهی هم با زنجیره‌ای از کلمات از عشق می‌گویند و می‌سرایند که زندگی هر قدر عوض شود، عشق به همراه نورها و امیدهایش پابرجاست و نباید حتی در عمق تاریکی نگرانی به دل راه داد. آن‌ها از این دست حرف‌ها زیاد می‌زنند، اضافه می‌کنم مخصوصاً اگر مرد باشند. فرهنگ رمانتیک می‌گوید عشق مثلِ صاعقه سراغ شما می‌آید، بنابراین وقتی پای عشق در میان باشد، کاری از دستتان ساخته نیست. ولی شاید برای زنان اوضاع کمی متفاوت باشد.

 به گواهی تجربه‌ی زیسته، گاهی این اسطوره‌پردازی‌ها درباره‌ی عشق، به زنان آسیب بسیاری زده است، به زنانی که با تن و ذهن خود که جدا از هم نیستند، وظیفه‌ی سنگین غلبه بر ملال و مراقبت از زندگی را بر عهده دارند و خیلی خوب می‌دانند که عشق و کار چقدر به هم پیوسته‌اند. خبر دارند که آدم به چه بهایی می‌تواند هم‌زمان ویران و متمرکز بر کارش باشد. فرو ریخته و لبخند بر لب، غمگین و در دسترس، حسرت‌زده و عاشق. همین طور می‌دانند که رضایت به چیزی که می‌بینند چقدر ساده است و شاید لحظاتی که بیشترین ارزش‌ را داشته‌اند، اصلاً نباید ارزش‌گذاری شوند.

در واقع نمی‌شود اطمینان داشت که عشق در برابر چشمانِ موشکاف، همیشه چیز جالبی به نظر برسد. یک دلیل دیگر این است که در دنیای واقعی خارج از کلمات، انسان‌ها از تاریکی می‌ترسند، درد می‌کشند، فرسوده می‌شوند، غرق می‌شوند و شراره‌ای در اوج تاریکی به کامشان می‌کشد و حتی در لحظه‌ای تمام هستی‌شان خراب می‌شود. آن‌ها ستاره نیستند. انسان‌اند و هر روز غذا می‌خورند، می‌خوابند و سر کار می‌روند. دردهایشان به آمار تبدیل می‌شود. نیاز به فهمیدن نابودشان می‌کند؛ نیاز به تسلی دادن دردها آزارشان می‌دهد. زندگی پیچیده شده است؛ برای همین آن‌ها اغلب در ابهام هستند، صداها و نورها از دست‌شان می‌گریزند. گاهی اوقات بی‌آن که بفهمند چطور شد و اصلاً چرا و چگونه اوضاع عوض شد به حاشیه‌ی زیبایی، زندگی و لذت رانده می‌شوند. زمان می‌گذرد، دوران جوشش و افسون‌زدگی عشق سپری می‌شود و پایان فرا می‌رسد.

انگار آخر قصه است و فقط شما خبر ندارید. شانس دیگری به قصه‌تان می‌دهید. به حافظه‌ی خود رجوع می‌کنید ... ولی انگار آخرِ قصه در همان اولش نوشته شده است. زندگی را نمی‌توان به تمامی در «کلمات» خلاصه کرد. چگونه می‌توان مونولوگ یک «من» در زمان حال و ریتم دقیق رابطه‌اش را با موقعیتی که همان لحظه تجربه‌اش می‌کند، نوشت؟ 

 این‌جا نوع دیگری نوشتار از راه می‌رسد. نوشتار زنانه! که البته فقط نوشتن نیست، بلکه میل به زیستن از درون است. سبکی بی‌قرار از نوشتن، که انواعی از آغازها و پایان‌ها‌ی متفاوت را به ما نشان می‌دهد. پایانی که به ما می‌گوید در عین حال که قطعی است؛ اما هم‌زمان شک هم داریم و احتمالاً هیچ چیز تمام نشده است. بله!  نوشتار زنانه مانند میل جنسی زن بی‌پرده، چندگونه، متنوع و آهنگین، سرشار از لذت و شاید مهم‌تر از همه سرشار از امکانات است. پس با یکی شدن نوشتار و ذهن و بدن نویسنده ممکن است یک پایان، آغازی در دل خود داشته باشد، درست مثل پناه دادن تنی دیگر در تن خود. 

اگر بتوان از نوشتار زنانه صحبت کرد آن گونه که منتقد و فیلسوف معاصر الن سیکسو در نظریاتش تلاش کرده است آن را تئوریزه کند؛ بریژیت ژیرو Brigitte Giraud  نویسنده‌ی فرانسوی که البته اصالتی الجزایری دارد، آن را شناخته و  به خوبی برای خلق آثارش استفاده کرده است. سیکسو می‌گوید، این فقط شیوه‌ای از نوشتن نیست، بلکه در اصل همان امکان دگرگونی است. فضایی است که می‌تواند سکوی پرش اندیشه‌های براندازانه و دگرگونی معیارهای اجتماعی و فرهنگی باشد.

بریژیت ژیرو با غرق شدن در نوشتار زنانه از آن‌چه زیسته و دیده و شنیده و فهمیده است، روایت‌هایی قدرتمند و تأثیرگذار خلق کرده است. چیزهایی که تجربه کرده، او را ترسانده، سر شوق آورده و به چیزی که اکنون هست تبدیل کرده است. با دوره کردن مراحل مختلفی از زندگی یک زن، او دل مشغول این است که بداند آیا یک انسان و خصوصاً یک زن چه هویتی دارد و آیا اصلاً بدون نگاه و توجه دیگران می‌تواند وجود داشته باشد؟ این پرسشی بسیار مهم و البته اجتماعی و حتی سیاسی است.

ژیرو یازده صدا، یازده هویت و یازده امکان را در این مجموعه داستان کوتاه، گرد آورده است. یازده داستان خواندنی و درخشان که از صدای برخورد تن و ذهن یک زن زاده شده‌اند و با یک راوی زنانه از پایان‌های عاشقانه می‌گویند. پایان‌هایی که نمی‌خواهند خیلی زود خطر کنند، حتی با طمأنینه‌ی بسیار دنباله‌ی کلام را واگذار می‌کنند؛ چون دیگر به دور و تکرار افتاده است. زن و مرد هر یک در منطق خود زندانی‌اند و گفتگویشان به دو مونولوگ تبدیل شده که بیهوده میان‌شان می‌چرخد.

 اصغر نوری عنوان کتاب را «عشق زیاد هم قیمتی نیست» ترجمه کرده است. حتی با آشنایی کم و اولیه‌ای که در دو سال اخیر به زبان فرانسه پیدا کرده‌ام، به نظرم ترجمه چندان دقیق نیست. عنوان اصلی کتاب در واقع می‌خواهد اشاره کند که عشق گاهی خیلی دست بالا گرفته شده است و البته که این، با قیمتی نبودن عشق متفاوت است. به هر حال این شاید همان تنگنایی باشد که ترجمه گریزی از آن ندارد.

حجم کل کتاب به صد صفحه هم نمی‌رسد و نویسنده بدون حاشیه رفتن و با استفاده از ساده‌ترین و کم‌ترین کلمات از پایان‌هایی گفته است که نمی‌دانیم کی آغاز شده است. و هر بار که یکی از داستان‌ها را می‌خوانیم از خودمان می‌پرسیم، چطور شد؛ آیا این‌جا عشق بیش از حد ارزش‌گذاری شده یا به حاشیه رفته و ندیده گرفته شده است؟ به نظرم این دوباره متولد کردن یک «آغاز» از درون یک «پایان» هنر کم‌ نظیر ژیرو است که احتمالاً همین درخشندگی و توانایی استفاده از ظرفیت‌های نوشتار زنانه او را دو بار به مهم‌ترین جایزه‌ی ادبی فرانسه یعنی گنکور رسانده است. یک بار آن در سال 2007 برای همین مجموعه داستان کوتاهش بوده است.

در این کتاب ژیرو با وجود کوتاه نوشتن، از شفافیت و سادگی دور نمی‌شود. با ظرافتی شیرین و خیلی کوتاه به جایی می‌زند که شکننده است و کانون دردِ تلخ پایان و از دست دادن است. در هر داستان زیباییِ عشق با ظاهری غم‌انگیز ناپدید می‌شود به انکار، بی‌تفاوتی، خشونت، رها شدن و حتی مرگ منتهی می‌شود؛ ولی نویسنده مثل موجی ملایم خواننده را به درک خودش از عشق باز می‌گرداند و با میلِ اجتناب ناپذیر او به بازسازی زندگی بازی می‌کند. شاید ضربه‌ی ذهنی و احساسی داستان خیلی کوتاه باشد؛ ولی در نهایت به خودمان می‌گوییم چیزی که لازم داریم، دقیقاً همین است. نه کمتر نه بیشتر.

این کتاب نویسنده‌ای مدرن از نوع فلوبری را به ما نشان می‌دهد که چیزهای ساده و عینی را دوست دارد، از شاعرانگی بیهوده گریزان است، گاهی بین کلمات ساده و مستقیم خود تصویرهای عجیبی را می‌لغزاند که خواننده انتظارش را ندارد و غافلگیر می‌شود. اگر چه نثر او ساده و ممتنع و عاری از هر نوع پیچیدگی و زوائد است، انگار جمله‌ها صیقل خورده‌اند که صاف و سبک به هدف بخورند. ولی هدف چیست؟ درک عمیق‌ترِ واقعیت!

بریژیت ژیرویی که با همین کتاب می‌شود کشفش کرد؛ این‌جا در داستان‌های خیلی کوتاهش به نحو ماهرانه و غیرمنتظره‌ای با عشق ملاقات می‌کند و پرتره‌ای زنده و دینامیک از عشق نشان می‌دهد، با این تفاوت بارز که پرتره‌اش فقط روی قسمت صعودکننده و شعله‌ور عشق متمرکز نیست، در حال پویش و حرکت است. زیرکانه روشنایی‌های اطراف شعله را می‌پاید و می‌کاود و کدهای جدیدی را به خواننده‌اش نشان می‌دهد. ذهن زنانه‌ی ژیرو معیارهای جدیدی از عشق را با جملات شجاعانه و غافلگیرکننده‌اش به شکل تحسین برانگیزی رام می‌کند.

 نویسنده شرایط زندگی شخصیت‌هایش را با بهترین کلمات و بدون تأکیدهای تکراری نشان می‌دهد. شگفت که این جملات؛ حتی در خوانش اولیه فقط داستان نیستند؛ تحلیل هم هستند. شخصیت‌های او کسانی هستند که نه با کلیشه‌های مرسوم روانشناسی و روانکاوی شده‌اند؛ نه با جزئیات انبوه و کسل‌کننده تصویر شده‌اند، گاهی حتی ظاهر و نامی هم ندارند؛ ولی قوی‌ترین احساسات خواننده را بر می‌انگیزانند که در انتها به خودش بگوید ... درست است واقعاً این طورست و همین اندازه هم غیرِ منصفانه است. عشق که گاهی صمیمانه‌ترین برانگیزاننده‌ی زندگی است، در پایان همین اندازه شکست می‌خورد و درونی‌ترین دردهای صمیمی انسان را که اغلب از چشم دیگران نامرئی‌اند، این‌گونه بازتاب می‌دهد.

این نوشتار ممکن است کمی ما را بترساند، شاید جرأت نکنیم به صدای راوی زن گوش دهیم؛ چون می‌ترسیم در آن صدا چیزی بشنویم که همین الان دارد اتفاق می‌افتد. می‌ترسیم صدا پیام‌آور باشد. نمی‌خواهیم در معرض جستجوی نشانه‌ای در آن صدا باشیم. از این بدتر می‌ترسیم اصلاً چیزی برای شنیدن نباشد و از چیزی که اتفاق می‌افتد، هیچ نفهمیم.

البته که شاید هم عشق موضوعی برای فهمیدن و ارزیابی نیست. بالاخره با آن چه باید کرد؟ باید نابودش کرد. مقایسه‌اش کرد. تفسیرش کرد یا از آن یک نردبان ارزش‌گذاری برای آویختن ساخت؟ ژیرو هیچ‌یک از این کارها را نکرده است؛ ولی گمانه‌زنی‌هایش درباره‌ی روابط زن و مرد، زنانگی و مردانگی و هویت را روایت کرده است. تا ببینیم که اگر این نجات‌دهنده‌ای که عشق نامیده شده و بسیار از آن ستایش شده است در تعلیق قرار بگیرد، در پرانتز برود، عشقی باشد که صرفاً از عشق گفتن و نه عمل کردن لذت می‌برد، به هر شکلی خود را به انتهای روز رسانده باشد و به تاریکی بخورد، روی کلی وعده و امید بنا شده باشد، با سنجیدن همراه شود و فهمیده نشود.... بالاخره چگونه ظاهر خواهد شد؟

یا حتی زمانی که عاشقان چیزی جز آدم‌های تنها و دردمند نیستند، وقتی که رسیدن به هفت آسمان در لحظه هیچ اهمیتی ندارد و بدن‌ها تشنه‌ی کلمات‌ هستند و لحظه‌های از دست رفته را می‌شمارند و با لطافت انتظار می‌کشند، چه بر سرشان می‌آید؟ یا چطور استرس‌های عاطفی سهمگین می‌توانند مثل یک گردباد، بدن را در هم بکوبند؟ پایان این ماجراها برای نویسنده آغاز است؛ چون او در غم و اندوه تراژدی و اشک و شیرینی داستان‌های معمولی فرو نمی‌رود. خوب است از نسخه‌ی کارگردانانه‌ی کیارستمی یاد کنم که میان حرف‌هایش برای فیلم کپی برابر اصل با نگاهی به غایت زنانه می‌گفت شاید راه حل زن و مرد این است که بفهمند یکدیگر را نمی‌فهمند و دو دنیای کاملاً متفاوت دارند، که شباهتی به هم ندارد و اشکال از جایی پیدا می‌شود که توقع فهمیدن همدیگر را پیدا می‌کنند. کیارستمی در نهایت و شاید از سر پذیرش و صلح پرسید آیا می‌شود مثل کازاچوک چیزی را نفهمید و لذت برد؟ رویارویی غاده السمان سوری هم مشابهت زیادی به این دیدگاه دارد:

« عشق تو را من اختراع کردم
تا در زیر باران بدون چتر نباشم
پیام‌های دروغین
از عشق تو برای خودم فرستادم!
عشق تو را اختراع کردم
چونان کسی که در تاریکی
تنها می‌خواند، تا نترسد!»                                 

 ژیرو به همین سبک می‌داند چگونه کلمات درست و واقعی ماجراهایش را پیدا کند. او از عبارات آتشین و دردناک استفاده نمی‌کند و فقط واسطه‌ای می‌شود که واقعیت کمی از اسطوره فاصله بگیرد و به زبان خودش صحبت کند. آن وقت خواننده می‌تواند برای این عشق لبخند بزند.

شناسه‌ی کتاب: عشق زیاد هم قیمتی نیست / بریژیت ژیرو / ترجمه‌ی اصغر نوری /  نشر هیرمند