ننوشتن یعنی عبور اتفاقی

یکی از نخستین چالش‌هایی که پس از آشنایی جدی و نه تفننی با علوم انسانی داشتم، مسأله‌ی «روش» در یادگیری بود. به زبان ساده از روبرو شدن با این همه نظریات و معلومات در حوزه‌های مختلف سیاست، جامعه‌شناسی، فلسفه، اقتصاد، روانکاوی، هنر و ... که در هم تنیده، نامتناهی و حتی متناقض به نظر می‌رسیدند، گیج شده بودم. از خودم می‌پرسیدم این همه را چطور و با چه ترتیبی می‌شود خواند و فهمید و به خاطر سپرد و پس از آن چگونه می‌شود درست و غلطش را سنجید و به هم ربط داد و طبقه‌بندی کرده و سر جای خود استفاده کرد. سره و ناسره را بدون اصول و اندازه‌گیری و محاسبات چگونه می‌شود تفکیک کرد؟ به احتمال زیاد ساختار ذهنی من در اثر هم‌نشینی و مجاورت با ریاضیات و علوم مهندسی طوری شکل گرفته بود که به سرعت دنبال روش و چهارچوب می‌گشت. ذهن من پیش از این به خوبی می‌توانست موضوعات را تبدیل به قضایا و مسائل کرده و مفاهیم را با ریشه‌ها و اصول موضوعه بنیانگذاری کند، سپس با استفاده از مرزها و لبه‌های شفاف مفاهیم را از هم باز می‌شناخت و شبکه‌ی منظمی از روابط بین‌شان می‌ساخت و همه جا به کار می‌برد. اغلب مفاهیم دنیای فیزیکی قابل کمی‌سازی و مدلسازی بودند؛ به علاوه اگر مفهومی به دلیل غیرخطی یا طولانی یا پیچیده بودن هنوز فرموله نشده بود، روش‌هایی برای محاسبات عددی و تخمین و احتمال وجود داشت که در هر حال می‌توانست چهارچوب قابل قبولی در عمل فراهم کند.

اما در آستانه‌ی ورود به جهان علوم انسانی همه چیز یک‌باره از پیش چشمم ناپدید شد. انگار همه چیز ناگهان لغزان، سیال و مه‌آلود، نامتناهی، بدون مرز و در نتیجه نشناختنی شده بود. طولی نکشید که فهمیدم جستجوی من برای یافتن یک روش ثابت و تلاش برای به تورانداختن اصول در انبوهه‌ای که کمترین شناخت از آن را دارم نتیجه‌ای نخواهد داشت و اگر چه زمان زیادی از دست داده‌ام، حالا حالا باید با حوصله و دقت به خواندن و پرسیدن و گشت و گذار اطراف دغدغه‌هایم ادامه بدهم تا شاید مه کمی فرو بنشیند. در این مسیر دلچسب که البته گاهی اضطراب‌آور و هولناک هم می‌شود، متوجه شدم حداقل در محافل و نهادهای دانشگاهی که من تجربه کرده‌ام، دو فرهنگ متفاوت حرفه‌ای، برای یادگیری و کار در علوم مهندسی و علوم انسانی وجود دارد. هر چه قدر علوم مهندسی متکی بر مشاهده، سنجش، ثبت و ضبط و مستندسازی است، علوم انسانی بر افواه و فرهنگ شفاهی تکیه زده است.

با قدری تأمل بیشتر متوجه شدم چیزی که در حوزه‌ی آموزش و ترویج علوم انسانی به این صورت نمایان شده است، همان ویژگی غالب و آشنای فرهنگ عرفی ماست؛ یعنی ارجحیت و غلبه‌ی فرهنگ شفاهی بر فرهنگ کتبی. اگر چه سیستم بوروکراتیک در همه‌ی دانشگاه‌ها انتشار مقاله و نوشتن کتاب را یکی از مبانی ارزش‌گذاری و ترقی و ایجاد سلسله مراتب کاذب علمی قرار داده و استاد و دانشجو را به موتور مقاله‌ساز تبدیل کرده است، اما این موضوع فقط وجه دوژور ماجراست. یعنی صرفاً روی کاغذ و تلاش ناموفق فقط برای کسب مشروعیت نظری است؛ ولی بنا به وجه دوفاکتو یا اقتضائات عملی مطابق سنت فرهنگ شفاهی (فرهنگ گفتاری و شنیداری) همچنان بسیاری از متن‌های مهم هرگز نوشته نمی‌شوند و فقط دهان به دهان روایت می‌گردند. به همین دلیل است که در فرهنگ ما، سرنوشتِ اغلب متن‌های مهم، خوانده نشدن و در کنج کتابخانه‌ها ماندن است. باید اضافه کرد که بسیاری از نوشتارهای تولید شده را هم نمی‌توان متن و مکتوب نامید، یعنی فقط صورت نوشتار دارند؛ ولی در نبود پشتوانه‌ی تحقیقی، منطق روایی و ساختار تعقلی در اصل همان حرف‌های فی‌البداهه‌ی شفاهی و از جنس گفته‌ها و شنیده‌ها هستند که فقط روی کاغذ یا فایل دیجیتال ریخته شده‌اند. 

این درست است که اغلب وقتی درباره زمانه‌‌ی خودمان نظری می‌دهیم در معرض خطاهای سوگیرانه قرار داریم، ولی واقعیت این است نمی‌توان منکر کاستی‌های فرهنگ متکی بر شفاهیات شد. در اهمیت فرهنگ متکی بر مکتوبات چه دلیلی آشکارتر از این که باعث شده حضور چندهزار ساله‌ی انسان معاصر با‌ اهمیت‌تر از حضور چند میلیون سال انسان ماقبل تاریخ باشد؟ اگر نه باید پرسید چرا تمدن و فرهنگ‌، از وقتی بشر توانست خط بنویسید شکل گرفت؟ پس باید پذیرفت نوشتن به عنوان پایه‌ی مناسبات تمدنی مرز واضحی بین تاریخ و ما قبل تاریخ کشیده است. نوشتار و متن مکتوب ابزاری است که با آن می‌توان از اعماق و ژرفاها تعداد بیشتری معنا برای بشریت صید کرد و او را با جهانش آشنا کرد. اما فکر کنید چه کسی می‌تواند با چوب ماهیگیری چند وجبی گفتار و شنیدار، مروارید و نهنگ و ماهیان اقیانوسی صید کند؟  

حال می‌توان پرسید چرا فرهنگ غالب ایرانی و به تبع آن آکادمی علوم انسانی در ایران همچنان شفاهی است و  هنوز هم  چندان تن به مکتوب شدن نمی‌دهد؟ پرسش مهم‌تر این است که چرا نیاز و تمایل چندانی هم به تغییر دادن خودش حس نمی‌کند؟

اندکی توجه به موضوعات روزمره نشان می‌دهد، علاقه‌ی زایدالوصف به فرهنگ شفاهی یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های فرهنگ ایرانی بوده است، که همه جا از عرصه‌ی علوم و دانشگاه‌ها که بهانه‌ی اولیه این نوشتار بود تا عرصه‌های سیاسی و اجتماعی خود را نشان می‌دهد. در عین حال گویا در ذهن مشترک عمومی نیازی هم به حرکت به سمت فرهنگ مکتوب دیده نمی‌شود.

در حالی که کشورهای دارای عرف و فرهنگ مکتوب امروز در مسیر پویایی دائم خود از فرهنگ شفاهی هم غافل نیستند. آن‌ها به جهت برخی ویژگی‌های فرهنگ شفاهی از جمله سرعت در انتقال و انتشار و حس صمیمیت و نزدیکی رویه‌های غالب خود را طوری تغییر می‌دهند که تعادل و تعاملی بین فرهنگ مکتوب و شفاهی شکل بگیرد و در نهایت انسان از ویژگی‌های مطلوب هر دو بهره‌مند شود، ما انگار هنوز اراده‌ای برای حرکت به سمت مکتوب کردن محتوای خود نداریم! 

بین ما هم‌چنان تک‌گویی و سخنرانی محبوبیت بیشتری دارد و اغلب حضورهای مرکزیت یافته در عرصه‌ی علم و فرهنگ و اجتماع به صورت دیداری و شنیداری است. حتی اغلب دانشجویان و اساتید دانشگاهی علاقمند از خواندن گریزان و از نوشتن بیزارند و خوشحال‌اند که در کنار میرزابنویس‌های پولی، تکنیک‌های رایگان هوش مصنوعی هم خیلی زود از راه رسیده‌اند و شر همین چند خط پایان‌نامه و مقاله‌ از سر تکلیف را هم می‌توانند بکنند. البته هیچ مشکلی هم با سخن راندن و مباحثه و مناظره ندارند و چه بسا اشتیاق وافری هم دارند و اصلاً به خصوص در مورد علوم انسانی معتقدند چرا آن را نباید به روش کلامی طلاب حجره‌نشین یاد گرفت؟ این موضوع در سطحی از فعالیت‌ها البته به خودی خود ایرادی ندارد و چه بسا برکاتی هم داشته باشد، اما بیشتر اوقات تبدیل به عادت‌ معمول و قاعده‌ی کار تا پایان می‌شود.

جالب این جاست که حضور پاره‌وقت و مختصرم در فضای دانشگاهی و آکادمیک علوم انسانی نشانم داد، این پرهیز از فرهنگ مکتوب شیوع بسیاری میان روشنفکران و فرهیختگان هم دارد که به دنبال خود تنبلی ذهنی و بیزاری از کار جدی کردن را دارد. آن‌جا تا بخواهی راهنما و راهبر و مشاور و داور و منتور و ریش‌سفید آکادمیک پیدا می‌کنی؛ ولی متأسفانه در محاصره‌ی گپ‌زدن‌ها و تکیه‌کلام‌ها و پاسخ‌های سریع پینگ‌پنگی به سر می‌برند که در کمال تعجب حالا دیگر میل و نیازی به خواندن و نوشتن ندارند و اتفاقاً اقبال دانشجویان به حضور در کلاس‌ها و دور و برشان بیشتر است. در نتیجه‌ی تکیه بر مباحثات لفظی و به احتمال زیاد فاقد روش، نه ساختار ذهنی می‌پرورند و نه حداقل آداب نوشتار و منطق می‌آموزند و چه بسا که از منظر خود پرداختن دقیق به هر موضوع و تلاشی را هم بیهوده بینگارند.

 از سوی دیگر تاریخ معرفت انسان نشان داده است جایی که بحث هر نوع علم و تفکر و تربیت و پرورش ساختار ذهنی و عقلانیت جدی می‌شود، هیچ چیز به اندازه متنی مکتوب شده مفید نیست که می‌تواند بارها بازبینی شده و خود را صیقل دهد و بهتر شود. به تعبیری «گفتن» هر اندازه هم فصیح و غنی باشد، درست مثل پرتاب کردن خشت‌های آجرِ نشان‌دار در هواست که در نهایت جایی افتاده و روی هم انبار خواهند شد، ولی «نوشتن» به این می‌ماند که کسی هر خشت از دانسته‌هایش را با ملات و ترتیب متناسبی روی هم بچیند و بنایی بسازد که به کاری خواهد آمد یا حداقل آجرها را در جایی مشخص برای استفاده‌های بعدی محفوظ نگه خواهد داشت. اما در مقابل انباری از آجرهای تلنبار شده روی هم را تصور کنید که یا موقع پرتاب شدن لب‌پر شده و شکسته‌اند یا نمی‌توان آن‌ها را از هم باز شناخت و مثلاً جای فلان آجر با بهمان نشان را به موقع پیدا کرد.

از سوی دیگر ذهن انسان وقتی با یک متن مکتوب مواجه می‌شود و خود را مقید به استفاده از محتوای آن می‌کند، به تدریج طوری تربیت می‌شود و محتوایش قفسه‌بندی می‌شود که از بیخ و بن با ذهنی که فقط از محفوظات شفاهی و شنیده‌ها استفاده می‌کند متفاوت‌اند. گویا ذهن شفاهی و ذهن کتبی نه زمان مشترکی با هم دارند و نه مکان مشابهی. برای درک بیشتر موضوع مثالی می‌زنم. فرض کنید کسی قطعه‌ای موسیقی کلاسیک را می‌شنود و احتمالاً از شنیدن آن لذت هم می‌برد که البته آنی است و تقریباً با اتمام شنیدن قطعه شعف ناشی از آن هم به پایان می‌رسد، اما اگر کسی درباره‌ی آن قطعه موسیقی مطالبی مکتوب شده خوانده باشد یا بعدها بخواند. این که موسیقی مورد نظر در چه بستری ساخته شده و در طبقه‌بندی‌های موسیقیایی چه جایگاهی دارد. رگ و ریشه و مایه‌ی موسیقی از کجاست و سازنده‌اش چه احوالاتی از سر گذرانده طور دیگری آن موسیقی را خواهد شنید و بهره‌ای که خواهد برد احیاناً پایدارتر و وسیع‌تر و با درک بهتری از پیچیدگی‌های موسیقی خواهد بود. خلاصه ذوقی که با مطالعه‌ی تجربه‌ها و دانش دیگران پرورش یافته است، عملکرد و درک جزءنگر و دقیق‌تری از موسیقی و اصولاً هر شکلی از آثار هنری خواهد داشت.

آن‌چه که می‌خواهم بگویم این است که تجربه‌ی حظ بردن لحظه‌ای ناشی از یک موضوع در سطح تفننی، هیجانی و احساسی قرار دارد؛ در حالی که حظ و لذت بردن پایدار و اصیل که ساختار ذهن و فکر و روان آدم را بهبود ببخشد و درک و دریافت بیشتری به دست بدهد در سطح تعقلی است. اولی در فرهنگ شفاهی هم بدست می‌آید؛ ولی البته دومی جز با فرهنگ مکتوب حاصل نمی‌شود. به عنوان مثالی دیگر لذت بردن توریست بسیار مشتاقی که با بناهای تاریخی عکس می‌گیرد و می‌گذرد با فردی که درباره‌ی آن بنا تحقیق‌ها کرده و کتاب‌ها خوانده یا نوشته در سطوح متفاوتی قرار دارند. اولی محصور و چسبیده به تجربه‌ی حضور فیزیکی خود در آن‌جاست. دومی علاوه بر آن توانایی دارد از تجربه‌ی خودش فاصله گرفته و به سطح و طبقه‌ی دیگری از درک و فهمیدن برسد، حتی اگر خودش آن‌جا نباشد و در بند کلیشه‌های یک راهنمای تور سمج نیفتاده باشد. بنابراین رفتن به طبقه‌ی دیگر فهم جاهایی و در بزنگاه‌های تاریخی باعث برتری و قدرت گرفتن جامعه‌ای می‌شود که فرهنگ مکتوب خود را بسیار عزیز می‌دارد و همواره در حال غنی‌کردن آن است.

به نظرم برای درک عقلانی ارزش یک دستاورد انسانی چه هنر باشد چه علم یا هر معرفت دیگری وقتی ممکن است که آن دستاورد در یک پس‌زمینه قرار داده شود و با انواع مشابه خود مقایسه شود و ارزش آن از این طریق تشخیص داده شود. این فقط با مکتوب شدن معرفت انسانی و ارجاع مدام به مکتوبات و انباشت و مدیریت دانش ممکن است.

محتوای غالب فرهنگ، وقتی شفاهی است، فقط کلمه‌ها مهم می‌شوند. رتوریک بر معنا غلبه می‌کند. حاضرجوابی و حتی استفاده‌ی نابجا و سوءاستفاده از کلمه‌ها و خالی‌کردن‌شان از معنا رواج می‌یابند. همه متمایل به گفته‌ها و شنیده‌ها می‌شوند. با آن‌ها اقناع شده و تصمیم می‌گیرند. خودشان را در شفاهیات - بخوانید شبکه‌های اجتماعی، سخنرانی‌ها و مناظره‌های شفاهی و اخبار و شایعات و درِگوشی‌ها و جزوه‌های صوتی _ غرق می‌کنند. در مقابل، فرهنگی که عادت به مکتوب‌کردن دارد فرصت دارد، خود موضوع و واقعیت و پیامدهای آن را بیشتر از کلمه ببیند و بفهمد و بسنجد و به کار ‌بگیرد. البته کلمات و موضوعات هیچ‌گاه کاملاً از یکدیگر متمایز نیستند.

تفاوت این جاست که فرهنگ شفاهی که تمایل بیشتری به کلمات دارد با موضوعات همان می‌کند که بالاتر گفتم با خشت‌های آجر. پرتاب‌شان می‌کند. حتی اگر همه را با زوایای مشخص و شدت خاصی پرتاب کند، آجرها هر یک جایی به نسبت تقریباً نامعلوم خواهند افتاد. ولی نوشتار که میل بیشتری به خودِ موضوع دارد تا کلمات، خیلی بیشتر مراقب جای قرار گرفتن موضوعات هست و واقعیت را مثل رشته‌ای به هم پیوسته کنار هم می‌چیند و اگر از قضا جایی خطا کرد. از آن جایی که خطا ثبت و ضبط شده است، خودش یا دیگرانی خطا را دیده و اصلاح خواهند کرد. متن که نوشته شود ویراسته و پیراسته‌شدنی است؛ اما کلام شفاهی تیری است که رها شده و بازگشت‌پذیر هم نیست. بگذریم از این که بسیاری از محتواهای شفاهی اصلاً جانی برای کتبی شدن ندارند و همین که نوشته شوند دود شده و به هوا خواهند رفت.

به این ترتیب فرهنگ مکتوب با گزینش تعقلی و ترتیب‌مند  محتوای ذهن انسان به قیمت رنجی که پای نوشتن کشیده است، این قابلیت را پیدا می‌کند که به دیگران و آیندگان فرصت بدهد، بر بنایی که ساخته شده خشت‌هایی بیفزایند یا آن را مرمت کرده و حک و اصلاح کنند و مصالح و غنیمتی ارزشمند از گذشته برای ساختن آینده بدست آورند. چون در واقع چنان‌که گفته شد، نظر و موضوعی تبدیل به دستاورد و غنیمت خواهد شد که ثبت و مستند شود و قابل آزمودن و بررسی باشد. گفتگو بین موضوعات مختلف و رشته‌های مختلف معرفت بشری هم این‌گونه ممکن خواهد بود. مثلاً گفتگو بین علم و دین یا گفتگو بین انسان‌ها با جهان‌بینی‌های متفاوت یا بین علوم مختلف. حال اگر معرفتی ادعای برتری داشته باشد لازم است در مقابل اسلوب نوشته شدن و بارها خوانده شدن و حک و اصلاح نگاه‌های خیره تاب‌آوری داشته باشد.

وگرنه در آشفته بازار تاریخی شنیده‌ها و گفته‌ها طوری روی هم تلنبار می‌شوند که عمراً اگر کسی بتواند به برآیندی قابل استفاده از آن‌ها برسد. نتیجه این می‌شود که ناچار می‌شویم همیشه افکار متضاد را در ذهن خودمان نگه داریم و در بهترین حالت با رندی در هزارتوی آن‌ها با کلمات بندبازی کنیم و با آشفتگی فکر تاریخی کنار بیاییم. پیامد این قضیه همین می‌شود که شده است یا پایمان هرگز به زمین واقعیت نمی‎رسد و تمام وقت با اوهام و آرزوها و خیالات سرگرم خواهیم بود یا خیلی کم می‌رسد و کفاف عرض اندامی نمی‌دهد. بنابراین روشن است فرهنگ شفاهی که نه از دقت چندانی برخوردارست نه چارچوب و روش مشخصی برای انباشت علم و معرفت دارد؛ در هیچ آوردگاهی قابل استناد نیست. احتمالاً به گمانه‌پردازی‌هایی روایی می‌انجامد که نه قابل اثبات هستند و نه قابل ابطال.

ویژگی دیگری که دارای اهمیت بسیار زیادی است، همان مسئولیتی است که فرهنگ مکتوب ناچار شده بپذیرد. در غلبه‌ی نوشتن و متن مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی تبدیل به رویه‌ای معمول شده و رویاپردازی و سخن‌پراکنی دارای هزینه می‌شود. برخلاف سیستمی با فرهنگ شفاهی غالب که فقط می‌تواند به خود ببالد که فصیح و بلیغ و شاعرانه حرف می‌زند و چه حکمت‌هایی که سینه به سینه انتقال داده است و مباحثات و مناظرات پرشوری که ترتیب داده است و انگار لازم هم نیست برای چیزی که در دنیا پراکنده، پاسخ‌گوی کسی یا چیزی باشد. حرف زدن مفت است و نوشتن و خواندن گران. ولی باید به یاد داشت هیچ ارزانی بی‌حکمت نیست. به همان میزان که ممکن است آزادی در عرصه‌ی شفاهی وجود داشته باشد، به همان میزان هم بروز خطا در اشاعه و صحت چیزی که منتشر می‌شود امکان دارد.

در عین این که برخی پویایی‌ها و سرزندگی‌ها و تکثر و رنگارنگی فرهنگ شفاهی را باید پذیرفت، گمان می‌کنم بدون داشتن سهمِ مشخصی از فرهنگ مکتوب این جامعه چندان اراده و تصمیم و کنش پایدار و رو به بهبودی از خود نشان نخواهد داد.

ما فقط با خواندن و نوشتن و عادت دادن ذهن خود به دنیای متن می‌توانیم ذهن خودمان را با دنیای بیرون در همه‌ی جنبه‌ها آشنا و مألوف کنیم. موضوعات دارای اولویت را بفهمیم، موارد خاص و تعمیم‌دادنی را جدا کنیم و بیازماییم. جزئیات و کلیات و تفاوت آن‌ها را با یکدیگر بفهمیم. روش‌ها را بشناسیم و هوشمندانه روش خودمان را پیدا کنیم و آن‌گاه  برآشفتگی تاریخی و ذهنی در سطح فرد و جامعه غلبه کنیم. چیزی که برای بقا لازم است و دیر یا زود باید در فرهنگ ما اتفاق بیفتد.

این که درس‌هایی مفید از فرهنگ غرب که تمام تلاش خود را برای مکتوب شدن کرده است، بگیریم نه وادادگی و نه تسلیم و نه تقلید است و نه حتی رها کردن مطلق فرهنگ شفاهی. اعتنای بیشتر به نوشتار و فرهنگ مکتوب، دیدگاه ما را نسبت به منشأ قدرت تغییر می‌دهد؛ چون می‌آموزیم که کمتر بر شنیده‌ها و حافظه‌ای چه بسا فرار و ضعیف که حتی به لحاظ بیولوژیک هم قابل اطمینان نیست و تکیه کلام‌ها و بگومگوها تکیه کنیم. بلکه خودآگاهانه در تمامی شاخه‌های معرفت اعم از علوم انسانی بیشتر به سراغ فهم و دانش و تجربه‌ای برویم که سیستماتیک ثبت و ضبط شده است و حتی بر زبان نیاورده‌ها هم لابلای متون مستتر است.

در این سنخ از فرهنگ که داریم کارهای اتفاقی به تعداد زیادی انجام می‌شوند، ولی چون ساختار و پذیرنده و چهارچوب و نقدی در کار نیست، به قولی مثل برق تک‌ستاره‌ای لحظه‌ای می‌درخشند و تمام. هرگز حرفه‌ای نمی‌شوند؛ چون نقد نمی‌شوند، پس تأثیرگذاری‌شان هم به حداقل می‌رسد. نوشتن خود نوعی فکرکردن دقیق‌تر و قدم به قدم است.

فرهنگ‌های شفاهی توسط فرهنگ‌های کتبی بلعیده شده و در نهایت جایگزین می‌شوند. تاریخ نه کسانی را که حرف می‌زنند، بلکه آن‌هایی که می‌نویسند را به خاطر می‌سپارد و لازم نیست مکرر کنم که هیچ فرهنگی این‌چنین نشسته بر سر شاخ، شاخ بن نمی‌برد.