ادبیات روسیه تاکنون در قلههای بسیاری درخشیده است؛ نویسندگان روس دربارهی فضیلت، عدالت، زیبایی، معصومیت و شرارت و امیال هولناک انسان شاهکارهای بیبدیلی نوشتهاند. حرفی نیست؛ اما زندگی پیش پاافتاده و مبتذل مردم عامی به طور معمول راهی به این قلهها نداشت، تا زمانی که نیکلای گوگول در اوایل قرن نوزدهم با ذوق و قریحهی استثنایی خود دست به قلم برد.
این استفاده از طنز بود که نخستین بار نیروی هولناکِ زندگی فاقد معنویت و بلکه مهمتر، ریشههای اجتماعی آن را آشکار کرد. تضادهای اخلاقی را نشان داد و با زبانی گزنده مورخ راستین روزگار خود شد. امروز اگر بخواهیم بدانیم مردم روسیه در قرن نوزدهم چگونه و به چه چیز فکر میکردند، چه آرزوهایی داشتند، داستانها و نمایشنامههای گوگول یکی از بهترین راههاست.
سالها بعد در اوایل قرن بیستم چنین حقایقی نیاز به گردگیری داشتند تا فراموش نشوند. این بار میخاییل زوشنکو Mikhail Zoshchenko، گوگول زمانهی خود شد و با داستانها و نوشتههای طنازانه، نفس گرم خود را بر آینهی غبار گرفتهی اجتماع انسانی روسیه دمید تا تصویر تضادهای واقعی خود و سرخوردگی «آدمهای اضافی» را در آن ببینند؛ بلکه فرصتی برای بازنگری پیدا کنند.
زوشنکو قدرت شگفتانگیز طنز را دریافته بود و با نوشتههای خود آن لبخند اشکآلود را به صورت مردم هدیه داد و روح انتقادی را به سادهترین شکل ممکن میان آنها زنده کرد. مردم بهترین منتقدان هر جامعهای هستند. آنها خوب میفهمند که کدام نوشتهها را باید بخوانند و حتی چند بار بخوانند. به همین دلیل زوشنکو با زبان طنزپردازانهی خود به محبوبیت زیادی دست پیدا کرد. خوانندگان آثارش، او را نویسندهی خود میدانستند و حتی افراد شرور و مقامات بیکفایت را تهدید میکردند که دربارهشان به زوشنکو نامه خواهند نوشت تا آنان را با قلمش افشا کند.
زوشنکو به گفتهی خودش در زمانهای باورنکردنی زندگی میکرد و همیشه این «مردم کوچک» بودند که توجه و همدردی او را بر میانگیختند. با اینکه او خود در خانوادهای اشرافی و با اصلونسب ولی فقیر به دنیا آمده بود؛ ولی همیشه در همهی لایههای جامعه و میان مردم عادی، به دنبال راههای جدیدی برای فهمیدن واقعیتهای زندگی میگشت. «مردم کوچک» همان کسانی هستند که در پایینترین سلسله مراتب اجتماعی جای دارند و همین مسأله ویژگیهای روانی و رفتار اجتماعی آنان را رقم میزند. نوعی خودکمبینی آمیخته با احساس بیعدالتی و غرور جریحهدار. «آدمهای اضافی» ادبیات روسی هم کسانی هستند که نمیتوانند استعدادهای خود را در راه درست بهکار ببندند و بیآن که بخواهند، در تضاد با جامعه قرار میگیرند.
«حمامها و آدمها» مجموعهای از سی و پنج داستان کوتاه اوست که آبتین گلکار با زبان و لحنی متناسب از زبان روسی به فارسی ترجمه کرده است. همهی داستانها مضمون شیرین «انسان کوچک» و «خندهی اشکبار» را در خود دارند و میتوانند چشمان باز و بینای نویسنده را با قدرت به رخ بکشند.
ابداع و نوآوری زوشنکو در نوشتن، این بود که قهرمانش نه یک پیشرو و انقلابی و نه آگاه به زمان، بلکه یکی از همین انسانهای کوچک یا آدمهای اضافی بود که به زبان محاوره حرف میزند. این قهرمان آدمی معمولی و متوسط است که نه از سیاست سر در میآورد و نه برای آرمانهای والا مبارزه میکند؛ بلکه فقط فرصت دارد برای حل مشکلات روزمرهی خودش ایستادگی کند یا در نهایت کلکی سوار کند. این قهرمان همیشه با مشکلات معمولی خودش سرگرم است، وقتی هم کمی سروسامان میگیرد، باز مشکلات دیگری مثل کمی مساحت خانه و شلوغی تراموا و حساب و کتاب ازدواج گریبانش را میگیرد ... تا جایی که گاهی حتی خود راوی هم فوری «میزند به چاک و از غائله دور میشود.» راوی که خودش هم آدمی متوسطالحال، باکلّه، ولی نیمهروشنفکر و اهل دم به خمره زدن است.
البته این قهرمان آن قدرها هم عامی نیست، گاهی پایش به اماکن فرهنگی و هنری هم باز میشود؛ ولی به هر حال نمیتواند به دلیلی با این جریانها همراه شود؛ چون گویا این چیزها برای او ساخته نشدهاند.
در کل این آدم نسبت به هر گونه ابراز احساسات متعالی و تمجید از آرمانهای والا بدگمان است:«همهی این چیزها، چه میدانم زیبایی و اینها در حرف قشنگ است؛ ولی وقتی پای عمل وسط میآید همهاش یک جوری چرندیات میشود.»
قهرمان زوشنکو نمایندهی اکثریت مردم روسیه است. قرنها زیر ستم بوده و به همین دلیل بیفرهنگ است. این نه گناه، بلکه بدبیاری اوست. او برای تحولات اجتماعی افراطی، آمادگی ندارد و بدتر از آن برای ساختن جامعهای جدید بر اساس آرمانهای والای انتزاعی. حال این آرمانها هر اندازه هم که انساندوستانه و زیبا باشند.
البته کار طنز راستینی که زوشنکو به کار میبرد، فقط هجو و خندیدن به این مردم نیست، چنان که بسیاری در زمان ما میکنند. در چنین مواقعی نویسنده با قهرمانش همدلی نشان میدهد و کمکش میکند که از آن ویژگیهای زشت اخلاقی خلاص شود. پیشنهاد او هم این است که بیایید همه با هم و با شور و حرارت با عیبهای بشر مبارزه کنیم. ولی در عین حال میداند که هر برنامه و ایدئولوژیای که بخواهد به سرعت انسان را بازپروری کند حقه و فریب است: «این فریب آخرین چیزی است که این تن فانی ما را ترک میکند.»
او در زندگینامهاش که در ابتدای کتاب آمده، نوشته است:«کلاً نویسنده بودن خیلی کار سختی است . مثلاً به خاطر همین ایدئولوژی. الان از نویسنده انتظار میرود ایدئولوژی داشته باشد ... این برای من خبر بدی است. بفرمایید ببینم چه ایدئولوژی دقیقی از من در میآید، وقتی حتی یک حزب نمیتواند مرا به سمت خودش جلب کند؟ من از دید آدمهای حزب آدم متعهدی نیستم. باشد خودم هم دربارهی خودم میگویم: من نه کمونیستم. نه اِس اِر. نه سلطنتطلب. فقط یک آدم روس هستم. تازه شعور سیاسی هم ندارم. خیلیها به خاطر همین از دست من ناراحت میشوند (میگویند بعد از سه تا انقلاب هنوز شعور درست و حسابی ندارد) ولی واقعیت همین است. این بیخبریها واقعاً مایهی خوشحالی من است. من نسبت به هیچکس احساس نفرت ندارم. این همان ایدئولوژی دقیق من است. از این هم دقیقتر؟ بفرمایید. من قوم و خویشی خونی را قبول ندارم و در مورد روسیه هم از روسیهی نتراشیده و نخراشیده خوشم میآید.»
برای نوشتن طنز جسورانه و قدرتمند طوری که به آزادسازی تنشهای اجتماعی بینجامد، همین خشم و چشمان اشکآلود نویسنده لازم است و برای مهار این خشم و آفریدن خندهی اشکبار است که باید با زبان گزندهی طنز از تضادها و واقعیتهای پنهان نوشت. بیجهت نیست که چنین طنز گستاخی را برانگیزانندهی ابداع و آفرینش دانستهاند که امکان میدهد نگاهی تازه به جهان بیفکنیم و دریابیم هر آن چه وجود دارد تا چه اندازه نسبی است و یک نظم جهانی سراپا متفاوت تا چه اندازه امکانپذیر است.
زبان تند و تیز و شرافتمندانهی زوشنکو در نوشتههایش اگر چه بین مردم محبوبش میکرد ولی تلخکامی هم برایش داشت. منتقدان میخواستند او برای شکوه روسیه بنویسد، نه برای زندگی پیش پاافتادهی مردم ... به نظر آنها او دورنمای اجتماعی نداشت. خردهگیریها به اندازهای زیاد شد که او به همراه آنا آخماتووای شاعر محکوم شد. اتهام او تمسخر اهالی روسیه بود. او را تفالهی ادبیات نام نهادند و خواستند که سر عقل بیاید؛ ولی استقلال و مهارناپذیری او به اندازهای بود که باعث هراس حکومت میشد. او را از اتحادیهی نویسندگان اخراج کردند ولی نتوانستند بر قلم و ذهن او چیره شوند. همین نشان میدهد که طنز چگونه با اتکا به قدرت کلمات همواره با نظام حاکم در ستیز پیدا و پنهان است و رازهای ناگفتهای را برملا میکند.
زوشنکو در نامهای به ماکسیم گورکی مینویسد:«شاعران ما اشعاری دربارهی گل و پرنده میسرودند؛ ولی در کنارشان انسانهایی بدوی، جاهل و حتی هراسانگیز زندگی میکردند. اینجا چیزی به شکلی وحشتناک از نظر دور مانده بود.»
ولی ادبیات ابداعی زوشنکو دو کلیشهی رایج در زمان خود را با قدرت هر چه تمام شکست، ابتدا اینکه روسها آدمهای خشکی هستند و مهمترین ویژگی ادبی آنها خودنکوهشگری و بدگمانی است و دیگر کلیشهی امکان تربیت و بهوجود آوردن «انسان نو» در شرایط تاریخی جدید بود که اوایل قرن بیستم در روسیه بسیار رایج بود. او نشان داد انسان موجود بسیار پیچیدهای است و طبیعت تکاملیافتهای ندارد. شخصیت هر کس همواره دارای جنبههای تیرهای هم هست که در پرخاشجویی، حسابگری، بیاعتمادی به اطرافیان و ... نمود مییابد. در دورههای سراسر حادثه هم که انرژی عظیم درونی جامعه آزاد میشود، انسان در بسیاری اوقات به صورت علنی به سوی این خصوصیات سوق داده میشود.
با این حال، او به شکل تحسینبرانگیزی به انسان عشق میورزد و توصیف کاستیهای انسان، هدف نهایی او نیست؛ بلکه او انسان را با خنده و زیرکی دعوت میکند با تیزبینی بیشتری به خود بنگرد و درون خود تکیهگاههای اخلاقی بیابد و در برابر ضربات سرنوشت مقاومت کند.
شناسه کتاب: حمامها و آدمها / میخاییل زوشنکو/ ترجمهی آبتین گلکار / نشر ماهی
آخر آدم از کجا بداند؟ واقعاً از کجا بداند که آخرین روز کی فرا میرسد؟ کسی که در مقابل این پرسش مهیب منفعل بماند، تبدیل به شر میشود حتی اگر شرور نباشد.
جی.ام.کوتسی John Maxwell Coetzee در رمان «استاد پترزبورگ» با چیرهدستی از شگردی ادبی استفاده میکند که نشان دهد چگونه انسان فقط با انفعال خود، بیآن که بداند میتواند انسانیتش را به هیچ واگذار کند. انسان نه از سر انگیزههای شرورانه بلکه حتی از سر ملال میتواند وسوسههای جنونآمیزش را عملی کند و به دامن شرّ بیفتد.
انسان هرگز آن چیزی که میاندیشد هست، نیست و این چیزی است که به تازگی درآغاز دوران مدرن فهمیده است. او همواره آرزومند جهانی است که در آن خیر و شر آشکارا تشخیصدادنی باشند؛ حق با یک نفر باشد و تکلیف روشن.
این آرزو تنها یکی از آن وسوسههای جنونآمیز شرّ بر سر راه انسان است. قضاوتکردن پیش از فهمیدن، ماندن در سطح و به دنبال آن ناتوانی در تشخیص این که همهی چیزهای اساسی در زندگی بشر نسبیاند.
رمان در کنار علم و فلسفه یکی از راههایی است که میتوان با آن به عقلانیتی برای مصون ماندن از شر، دست یافت که همان خرد «تردید در یقین» است. رمان در تاریخ درخشان خود نشان داده است هنری است که میتواند در هر قدم، جزئی ناشناخته از هستی انسان را کشف کند و انسان را از فراموشی، قضاوت سطحی کردن و منفعل بودن بدون فهمیدن مصون بدارد. رمان از نسبیت هر چیز و دشواری دانستن میگوید و اگر غیر از این باشد از تاریخ خود بیرون افتاده و به مسیر پُرگویی و داستانسرایی محض و بیثمر افتاده است.
کتاب، در اکتبر 1869 ما را همراه با مردی ریشو و جاافتاده در حوالی بازار دستفروشان پترزبورگ از درشکه پیاده میکند. مرد با نامونشانی جعلی برای فهمیدن علت مرگ پسر جوانش به اینجا آمده است. بعد میفهمیم که او همان داستایوفسکی معروف است. داستان اعتراف یک پدر ستمکار است که نسبت به پسرش مهربان نبوده و حالا میخواهد جبران کند، اما هیچ راه جبرانی وجود ندارد؛ چون پسرش مرده است و مرگ فرصت هرگونه جبرانی را از او گرفته است. الان آنچه هست فقط حسرت است.
کوتسی پسر 23 سالهاش را در اتفاقی مشکوک از دست داده است. فقدان و نیستی در واقعیت زندگی نویسنده چنان مهیب و رنجبار و سوزاننده است که قادر به لمس آن نیست. ولی او میخواهد متهورانه با این مسأله روبرو شود.
از آنجایی که پسران آن صدای مخالفی هستند که درون پدران وجود دارند، کوتسی دست به خطر زده است. او باز هم با نوشتن، صدای مخالف درون خود را برمیانگیزد تا با آن صدا سخن بگوید. اما اگر صدایی در کار نباشد چه ؟ اگر صدا با انفعال او در مقابل واقعیت جهان از دست رفته باشد چه؟
برای نزدیکی به این خلاء سوزاننده او با هوشمندی از دستپوشی استفاده میکند تا بلکه بتواند به آن دست بزند. آن دستپوش نقشمایهها و مضامین متعددی است که از نبوغ و زندگی واقعی فئودور میخاییلویچ داستایوفسکی گرفته است.
او به خوبی میداند که داستایوفسکی هنوز تمام نشده است. نبرد روشنایی خرد با تاریکی حماقت هنوز ادامه دارد و انسان حتی اگر التفاتی به نیروهای تاریکی نداشته باشد به سهولت میتواند به اسارت آنها در بیاید و وجود پرشکوه خود را در اختیار شیاطین بگذارد تا تودهها را به واسطهی او بفریبند. حتی در چنین حالتی او لزوماً شرور نیست بلکه منفعل است.
کوتسی با خلق یک مادر داستان یا Frame story جذاب، خِرَد رمان را از داستایوفسکی وام گرفته و با مصالحی از واقعیتهای زندگی خود و جامعهاش در زمانهی خود آن را میپرورد. او هم از تحرکات پنهان روح آدمی و روند غیرمنتظرهی تاریخ مینویسد و قهرمان منفعل خود را به شدت تنبیه میکند تا بدون کوچکترین انگیزههای شرورانه بزرگترین گناه ممکن را انجام دهد. پس آیا میتوان گفت که فقط شگردهای ادبی داستایوفسکی را تقلید کرده است؟ شاید، نه! تکنیکی که کوتسی جسورانه به کار گرفته است نوعی حرکت خلاف جریان است. حال که ما داستایوفسکی و نبوغ او در بهکار گرفتن ابزار رمان را میشناسیم، کوتسی رمانی دربارهی رمان نوشته است. دربارهی اینکه چهطور داستایوفسکی، داستایوفسکی شد؟ او با استفاده از تکنیک نوشتن دربارهی نوشتن با نبوغ خود به ما فرصتی زیبا میدهد که دربارهی خود سؤالات هم، سؤال کنیم. این انکار حقیقت نیست، نسبی بودن فهم ماست. این یعنی چند صدایی در رمان. یعنی منفعل نبودن حتی در برابر سؤالات ازلی و ابدی.
بنیاد نوبل دلیل برگزیدن او در سال 2003 را اینطور میگوید: کسی که به شکل بی حد و حصری مشارکتهای خارجی شگفتآور را نمایش میدهد. او نویسندهای است که همواره آثارش از سوی نویسندگان مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار خواهد گرفت و ما فکر میکنیم او باید به میراث ادبیاتمان تعلق گیرد.
کوتسی حاضر است تن به هر تغییری در فرم نوشتهاش بدهد تا بتواند چیزی را بگوید که گفته نشده یا نصفه نیمه شنیده شده است. حتی میخواهد با رمان چیزی بسازد که وارد رقابت با تاریخ شود و از آن اسطورهزدایی کند. انسان اقلیت، زخمخورده و به حاشیه رانده شده را به صحنه آورده و با سرسختی از او در مقابل نظام دیکتاتور و اسطورهساز ایدئولوژی حاکم دفاع کند. به این ترتیب حتی اگر این انسان حاشیهای در مبارزاتش، مغلوب نظام سلطه و قدرت شود، انسانیتش از دست نمیرود.
قهرمان آشنای داستان استاد پترزبورگ حتی با وسواسهای فکری پایان ناپذیرش، کشاکش دائمیاش با تنگدستی، گرایشهای اغماضناپذیرش به جنس مخالف، حساسیت به خصوصش به دختران نوجوان و ابتلایش به صرع هرگز نمیخواهد تسلیم شود.
به این دیالوگ داستایوفسکی پدر با ماتریونا دخترک صاحبخانه نگاه کنید:
« - دقیقاً چه اتفاقی برای پاول افتاد؟ تو میدانی؟
- فکر میکنم ... فکر میکنم خودش را تسلیم کرد.
- خودش را تسلیم چه کرد؟
- تسلیم آینده. تا بتواند یکی از شهدا باشد.
- شهدا؟ شهید چیست؟ کسی که خودش را تسلیم میکند. در راه آینده.»
نقطهی اوج رمان، روبرو شدن نماد انسانی در مقابل نماد ایدئولوژی غاصب آینده است. داستایوفسکی با نچایف روبرو میشود. نچایف از منابع الهام انقلاب اکتبر روسیه و شخصیتی نیهیلیست است که گفتهاند پسرش پاول با او سروسرّی پنهان داشته است. او همه چیز را مجاز میداند. حتی مرگ پاول را برای برافروختن شعلهای در انقلاب. صداهای پرشور و برانگیزانندهی نچایف در سراسر رمان شنیده میشود:
«مردم میدانند دشمنشان کیست و وقتی دشمنانشان به انتهای خط برسند هیچ اشکی برایشان نخواهند ریخت! و ما، ما دستکم میدانیم که چه بایدکرد و داریم انجامش میدهیم. ما نازکنارنجی نیستیم. گریه نمیکنیم و وقتمان را با حرفهای صد من یک غاز روشنفکری هدر نمیدهیم دربارهی یک سری چیزها میشود حرف زد و دربارهی یک سری چیزها نه، آنها را فقط باید انجام داد ما نه حرف میزنیم نه اشک میریزیم و نه مدام اما و اگر میآوریم. ما مرد عمل هستیم.»
اما صدایی در مقابل، از زبان داستایوفسکی به او میگوید :
«بسیار هم عالی! گیریم شما مرد عمل! اما دستورالعمل را از کجا میگیرید؟ آیا این صدای مردم است که شما از آن اطاعت میکنید یا صدای خودتان است که کمی عوض شده و لازم نمیبینید آن را به جا بیاورید؟»
پوچی برآشفته و منفعل از زبان نچایف در پاسخ میگوید:
« باز هم سوالات روشنفکرانه! باز هم اتلاف وقت! ما از این روشنفکربازیها ذلّه و خسته شدهایم. نفس این روشنفکربازیها به شماره افتاده است. یکی از چیزهایی که میخواهیم از شرّشان خلاص شویم همین روشنفکر بازیها ست. به زودی روز مردم عادی فرا میرسد. مردم عادی روشنفکر نیستند. فقط میخواهند کار انجام شود و وقتی کار انجام شد همین مردم عادیاند که تصمیم خواهند گرفت چه اتفاقی بیفتد و معلوم هم نیست آیا اصلاً اجازهی وجود روشنفکر بازی را خواهند داد یا نه؟»
اینجاست که رمان به قول میلان کوندرا بازتابی از خندهی خدایان میشود. راستی چرا خداوندی اگر باشد از دیدن انسانی که میاندیشد و ایدهپردازی میکند به خنده میافتد؟ زیرا انسان هر چه میاندیشد، به حقیقت پی نمیبرد و دریغا اگر این پی نبردن را ببیند و بداند و در برابرش بیتاب نشود:
«چیزی را که نشود در یک صفحه گفت ارزش گفتن ندارد. بعد هم چرا باید یک سری آدم در ناز و نعمت بنشینند و کتاب بخوانند در حالی که بقیهی مردم حتی سواد خواندن و نوشتن هم ندارند؟ ... دانشگاه جایی است که به شما یاد میدهد بحث کنید تا عملاً هیچ وقت نتوانید دست به کار دیگری بزنید... بحث کردن تلهای بیش نیست. فکر میکنند با حرف زدن و بحث کردن دنیا را جای بهتری میکنند. نمیفهمند هر چیزی برای آن که بهتر شود اول باید بدتر شود.»
نچایف ضد قهرمان داستان است و گفتگوهای حقبهجانب او با داستایوفسکی ماهیت رقتانگیز و همزمان هولآور او را عریان کرده و به خواننده نشان میدهد:
«کسی که تظاهر به خواب میکند نمیتوان بیدار کرد شما کودکان گرسنه را در زیرزمین میبینید اما از دیدن چیزی که موجب این وضعیت شده است سرباز میزنید. چطور به این میگویید دیدن؟ همین کودکان معصوم اگر نمیدانستند که شما آن قدر قدرت دارید که پسشان بزنید، به شما حمله میکردند و مثل یک موش بدنتان را تکه تکه میجویدند. اما شما ترجیح میدهید این چیزها را نادیده بگیرید. اگر هستند کسانی که رنج میبرند عدالتی در کار نخواهد بود؛ مگر آنکه همه رنج ببرند و آن وقت همه چیز شتاب میگیرد. اگر امروز دست به عمل بزنیم آینده پیش از آنکه بفهمیم در دستان ما خواهد بود.
پس جعل مجاز است. همه چیز مجاز است. چرا که نه؟ این که چیز تازهای نیست؟ به نام آینده همه چیز مجاز است... حتی تعجب نمیکنم اگر این در کتاب مقدس هم آمده باشد.»
جای دیگری در جزوهای موسوم به دانستنیهای یک انقلابی از نچایف نقل میشود:
«فرد انقلابی انسانی از دست رفته است. نه علایقی دارد و نه احساساتی، نه وابستگی و نه حتی نامی. در او همه چیز وقف شوری یگانه و فراگیر شده است: انقلاب در عمق وجود خویش! فرد انقلابی جملگی پیوندها با نظم مدنی، قانون و اخلاق را بریده است. اگر او به زندگی درون جامعه ادامه میدهد، تنها از آن روست که ویرانش کند. انقلابی امید کمترین شفقتی ندارد و هر روز مرگ را انتظار میکشد.»
این همان صدای مخالفی در درون نویسنده است که کوتسی با واسطهگری برشهایی از زندگی واقعی خودش و داستایوفسکی بیرون میکشد و در مقابل چشمان ما با آن گفتوگو میکند.
کوتسی در روزگاری که همه فکر میکنند به حقیقت دست پیدا کردهاند و به حقانیت خودشان و اعتقاداتشان ایمان دارند نه حرف میزند و نه سکوت میکند. او راه سومی را یافته است: گفتوگو با نوشتن! مردی که بارها جوایز ادبی معتبر دنیا را برده است از رسانهها دوری میکند. او نه برای دوبار برندهی بوکر شدن به لندن رفت و نه بعد از برنده شدن نوبل ادبیات حاضر به مصاحبه با رسانهها شد. مردی گوشهگیر و آرام هلندیتبار اهل آفریقای جنوبی که اکنون آرامش آدلاید استرالیا را برای زندگی انتخاب کرده است.
زمانی که رسانهها با تمام قوا، پیچیدهترین مسائل و مفاهیم بشری را به گونهای سطحی و کلیشهوار در سراسر جامعه پخش میکنند و مشغول یکشکل کردن آدمها در شبکههای اجتماعی هستند. حتی وقتی افراد روحیات و سلیقههای مشترک مییابند و میکوشند هر چه بیشتر یک شکل باب روز و همرنگ جماعت شوند؛ کوتسی در هماهنگی با روح و خرد واقعی رمان با اثرش به خواننده میگوید: چیزها پیچیدهتر از آنند که تو فکر میکنی!
تلاش نویسندهای مثل او این است که شور و شوق شناختن و دانستن و پرسیدن را به تکتک انسانها یادآوری کند و برای این مهم نه نیازمند رونمایی و جشن امضا در بنگاههای تجاری نشر است، نه لایکبازی در شبکههای اجتماعی و نه حتی سخنرانی در مراسم بزرگترین جوایز ادبی. او قدرت و روح قلم را به تسخیر خود در آورده است؛ ولی به تأسی از فلوبر که میگفت نویسنده باید در پشت اثر خود ناپدید شود، هرگز شومن رسانهها نمیشود و اعتقادی به جوایز ادبی ندارد.
ناپدید شدنی که فلوبر از آن حرف میزد، ارجاع دادن مخاطب به متن اثر و چشمپوشی کردن از سلبریتی شدن و وجیهالمله شدن نویسنده است. امروز این کار آسانی نیست. رسانهها با تمام قوا، متن اثر را پشت خالق آن پنهان میکنند و با هیاهو محتوای آن را به خطر میاندازند. با نگاه سطحی، خالی از معنا کردن و ابتذال. کوتسی به خوبی چنین ابتذال شری را میشناسد و با هشیاری از آن دوری میکند.
درست در روزگاری که مبتذلترین، پوچترین و بیمایهترین کارها با گذشتن از دالان به شدت روشنشدهی رسانههای اینترنتی و در معرض دیدها قرار گرفتن مهم میشود و ارج پیدا میکند، رمانی از جنس آن چه کوتسی نوشته است، هنوز انسان را با گرمای اندیشهی خود وفادارانه همراهی میکند و هنوز میتواند بذری در روح انسان تنها بکارد.
محمدرضا ترکتتاری عکاسی علاقمند به ادبیات است که در دومین تجربهی ترجمهاش به خوبی از عهدهی انتقال ایدهی کوتسی در این کتاب برآمده است. سپاس ریوندی هم مؤخرهای غنی و قابل توجه برای درک بهتر نکات کتاب نوشته است.
استاد پترزبورگ را بخوانید! بگذارید دل این آسمان بترکد، این همه درنگ را چه سود؟
شناسه کتاب: استاد پترزبورگ/ جان ماکسول کوتسی/ ترجمهی محمدرضا ترکتتاری/ نشر ماهی
وقتی این کتاب را خواندم حیرتزده بودم، از خودم پرسیدم خواستهی اصلی ادبیات و رمان چیست؟ واقعی بودن یا گریختن از واقعیت؟ تا میخواستم غرق داستانی شوم که یکضرب و محکم با یک قتل فجیع شروع شده بود، یکباره وارد دنیایی میشدم که در آن انگار همه چیز رقیقتر یا همه چیز متراکمتر و غلیظتر از واقعیت شده بود. تا میخواستم قوانین این دنیا را بفهمم، ماجراها شکل عجیب و طنازانهای به خود میگرفت و سایهای از واقعیت کمی دورتر خودش را نشان میداد. ولی اشتیاقی قوی به خواندن ادامهی ماجرای کتاب وادارم میکرد. رها کردنی نبود، نمیخواستم مغلوب تلاطمهای داستان شوم. البته که چنین تأثیرگذاری متناقض و تودرتویی با هر کتابی اتفاق نمیافتد.
داستان اگر گزارش واقعیت باشد که رمان نباید تفاوتی با گزارش خبری مستند داشته باشد و اصلاً به هنر نمیماند؛ اگر هم گریختن از واقعیت و بیاهمیت جلوه دادن آن باشد که پای انسان را از زمین زندگی خواهد کَند و او را غرق در اوهام و خیالات بیثمر خواهد کرد.
اما رابطهی ادبیات با واقعیت حالا از نظر من به شکل بازتابی و متقارن و با تناظر یک به یک نیست. واقعیت در متن هنر رمان هست؛ اما مثل پرتو نوری در آب یا بلور شکسته میشود، حتی محو میشود؛ ولی به شیوهی دیگری بازآفرینی و فهمیده میشود. این شیوهی دیگر، چه بسا امتحانکردن راه دیگری برای درک بهتر واقعیتها و واکنش مناسبتر به آن باشد. بازتاب مستقیم واقعیت اجتماعی در ادبیات، به قول تروتسکی نشان نوعی ناپختگی و کاری انفعالی و مکانیکی است. گویا اثر ادبی به آینه یا ضبطصوت تبدیل شده باشد، در صورتی که هنر اگر چه بازتاب جهان عینی و برگرفته از واقعیت است، اما دست به ابداعی خلاقانه در نحوهی بازتابش هم میزند. از این رو علاوه بر عنصر زیبایی، تنوع و تکثر منظرهای معرفتی و انواع فهم را با خود به همراه میآورد. به این ترتیب، روایتها و سبکهای مختلف نوشتاری در رمان پدید میآیند.
پس اگر نویسندهای بتواند دست خواننده را در متن یک روایت واقعگرایانه بگیرد و با چفتوبست محکمِ یک داستان جنایی، ذهن او را به دنیایی فانتزی ببرد و سپس دوباره با موفقیت و بصیرتی تکاندهنده روی پاهایش به واقعیت برگرداند، لابد نویسندهی توانایی است.
به نظرم فلن اوبراین به خوبی و با خلاقیتی درخشان، در رمان«سومین پلیس» از پسِ این کار برآمده است. البته این یکی از چندین اسم مستعاری است که برایان اونولان Brian O'Nolan برای خودش گذاشته بود؛ چون برای دولت کار میکرد و نمیتوانست چیزی با نام خودش منتشر کند. اونولان در سال 1911 در ایرلند و در خانوادهی پرجمعیت و معمولی یک کارمند دولت به دنیا آمده بود. در فضای جنگ و التهاب آن سالها فهمیده بود که تنها راه نشاندادن وضعیت آشوبناک و وحشت ناشی از واقعیتها، این نیست که از آن رونویسی کنیم. راههای دیگری را هم میتوان آزمود.
این بود که مرد ایرلندی دست به آزمودن زد و این کتاب را حوالی سیسالگیاش در سالهای آغاز جنگ جهانی دوم نوشت. در زمان حیات او، هیچ ناشری به دلیل چیزی که حالوهوای بیش از حد فانتزی و اسرارآمیز داستان مینامیدند، چاپش نکردند. خوشبختانه همسرش یک سال بعد از مرگش نسخهی دستنویس آن را پیدا کرد و بیستوهفت سال بعد از نوشتهشدنش منتشر کرد. اوبراین وقتی زنده بود با طنز خاص خودش ادعا کرده بود در مسافرتی، پنجرهی قطار باز بوده و باد ورقههای داستانش را با خود برده است.
سومین پلیس در دههی هفتاد دوباره کشف شد. در حالی که نویسنده در زمان زندگی خودش شناختهشده نبود و علاوه بر این که مجبور بود برای گذران زندگی خانوادهاش تمام وقت کار کند از دست رد ناشران، سرخورده شده بود و تا بیست سال پس از سومین پلیس با اسامی مستعار دیگری جز مقالات طنز پرطرفدار برای مطبوعات، چیزی نمینوشت.
حال و هوای گروتسک و فضای مدرن رمان و رفت و برگشت خلاقانهاش بین ژانرهای مختلف ادبی، گویی جلوتر از زمان خود بود و به دههها زمان نیاز داشت تا فهمیده شود. کتاب سالها بعد از انتشار، مورد تحسین منتقدان و چهرههای ادبی قرار گرفت و نویسندهاش را به عنوان یکی از سه ستون ادبیات ایرلند در کنار ساموئل بکت و جیمز جویس قرار داد. جویس و بکت در ایران شهرت زیادی دارند و شناخته شدهاند؛ ولی زبان و لحن و جهان خاص اوبراین را با ترجمهی همین کتابش توسط پیمان خاکسار میشناسیم. کارهای دیگرش هنوز ترجمه نشدهاند.
داستان سومین پلیس دربارهی مردی با یک پای چوبی است که فقط میدانیم در کودکی توسط پدر و مادرش در مزرعهی خانوادگیشان رها شده و بعد به یک مدرسهی شبانهروزی رفته است. او در مدرسه با آثار فردی به نام دوسلبی آشنا و شیفتهاش میشود. پس از بازگشت به خانه با هدایت و همدستی کارگر مزرعه، دست به قتل پیرمرد پولداری به نام مترز میزند. فقط برای اینکه پول لازم برای چاپ کتابی که در شرح و تفسیر عقاید دوسلبی نوشته را فراهم کند.
نویسنده از زبان همین مرد داستانش را روایت میکند. به شیوهی رمانهای مدرن فقط چیزهایی ضروری را میگوید که برای شکلگیری داستان لازم هستند بدون یک کلمه حرف حاشیهای و شخصیت اضافی. هر جمله و اشارهای یک جا به کار مضمون داستان آمده است و مثل پیچ یا مهرهای مفصلهای آن را به هم محکم کرده است. مهمتر از آن راوی در کنار ما و با ما صریح و صادق است:
«زندگیام در مدرسه خیلی اتفاق مهمی نیست. البته به جز یک چیز. آشنایی با دوسلبی. کتابی از او بود به اسم ساعات طلایی، دو صفحهی آخرش هم کنده شده بود. وقتی نوزده سالم شد و تحصیلاتم تمام، دیگر آگاه شده بودم که کتاب ارزشمند است و به همین خاطر دزدیمش. باید بگویم که بدون ذرهای عذاب وجدان، کتاب را در کیفم انداختم و اگر الان هم به گذشته برگردم باز هم این کار را خواهم کرد. اولین خطای جدی من به خاطر دوسلبی بود و به خاطر او هم بود که بزرگترین گناه زندگیام را مرتکب شدم.»
صداقت و بلاهت تسخرآمیز او را همهجا حتی در مورد خودش میتوان دید:
«بعد از مدرسه یکراست برنگشتم خانه. چند ماه در جاهای دیگر سر کردم و ذهنم را وسعت بخشیدم و ته تویش را درآوردم که مجموعه آثار دوسلبی چقدر برایم خرج برمیدارد. در یکی از جاهایی که ذهنم را وسعت میدادم، یک شب اتفاق بدی برایم افتاد. پایم از ششجا شکست یا اگر شما دوست دارید شکستندش و وقتی این قدر بهتر شدم که راه بیفتم یک پایم از چوب بود. میدانستم که بیپولم و زندگی ساده نخواهد بود؛ ولی اطمینان داشتم که اگر قرار باشد اسمم در آینده بیاید در کنار اسم دوسلبی خواهد بود.»
این دوسلبی کیست؟ دانشمند فیزیکدان و فیلسوف و نظریهپردازی خیالی که نویسنده قامتی جدی و خلاقانه برایش تراشیده است.
سومین پلیس در گذر تودرتو از واقعیت به فانتزی و بالعکس دو روایت موازی را با هم پیش میبرد. یکی روایتی است که در زیرنویسها و پاورقیهای مفصل کتاب، از عقاید عجیبوغریب دوسلبی دربارهی زمین و زمان و آدمها میخوانیم و دیگری داستانی که از زبان راوی اول شخص دربارهی ماجرای خودش آمده است. راوی بعد از کشتن پیرمرد جعبهی پولهای او را پیدا نمیکند و به پاسگاه پلیس میرود که از ربایندهی جعبه شکایت کند. بعد از ملاقات با دو پلیس در پاسگاه، در همراهی آنها درگیر ماجراهایی عجیب میشود؛ به جستوجوی مرزهای خیال و واقعیت میرود، تا زمانی که سومین پلیس را میبیند و ...در نهایت اوست که راوی را متوجه واقعیت میکند.
متن اصلی کتاب، به گفتهی خوانندگان انگلیسیزبان در سایت گودریدز، دشوار ولی شیرین و پر از بازیهای زبانی است که گفته میشود باید با هشیاری و ظرافت لهجهی ایرلندی خوانده شوند. پس قابل درک است که چرا خاکسار گفته است، ترجمهاش به قدری دشوار و طاقتفرسا بوده که چند بار نزدیک بوده ترجمه را نیمهکاره رها کند. البته که توانمندی او در ترجمه و تساهلش در انتخاب الفاظ معادل، باعث شده ما نثر روان و قابلفهمی به زبان فارسی داشته باشیم و مضمون داستان را متوجه شویم؛ ولی لابد ظرایف زبانی زیادی از لحن و نثر اوبراین از دست رفته است.
همانطور که فلن اوبراینِ نویسنده تسلیم دشواری و پیچیدگی واقعیتهای زندگی و فرم ترکیبی داستان درون ذهنش و غربت شخصیتهایش نشده و پیمانخاکسارِ مترجم هم تسلیم سختی متن اوبراین نشده است؛ اگر خواننده هم با دقت و صبوری کتاب را بخواند، در پایان پاداش آن را خواهد گرفت. بعد از خواندن، تازه متوجه خواهد شد که چرا سومین پلیس، کتاب بسیار مهمی در تاریخ ادبیات جهان است.
دنیایی که اوبراین خلق کرده، ابزورد است. ما را به ملاقات پوچی میبرد؛ اما ناامید رها نمیکند. در دنیای او همیشه برای به وجود آمدن جهانی بهتر امید هست. حتی بعد از ملاقات سومین پلیس که درمییابیم که همراه راوی و شخصیتها سرِ کار بودهایم و او تنها کسی است که همه چیز را میداند و راه گریزی برای راوی قاتل نیست، همچنان امیدواریم.
نویسنده با منطق و کلمات علمی، نظریاتی شبهعلمی از زبان دوسلبی نقل میکند و آنها را استادانه به شکل قطعاتی از یک کولاژ مدرن در بخشهای مختلف داستان جا میکند. ما به سادگی متوجه چرند بودن نظریهها میشویم، در عین حال نمیتوانیم ردشان کنیم. این یعنی برای هر رطبویابسی میتوان دلیلی به ظاهر منطقی تراشید و نباید فریب ظاهر عقاید را خورد. اگر بپرسید پس خاصیت مزخرفاتی که از طرف دوسلبی به خورد داستان میرود چیست؟ میتوانم بگویم شاید مثل متافیزیک، فلسفه و مذهب میتوانند کمک کنند، مصیبتها را راحتتر تحمل کنیم و با این فکر که خیلی هم احمق نیستیم تسلای خاطری هم پیدا کنیم:
«لطف خواندن یک صفحه از آثار دوسلبی در این است که به طور گریزناپذیری هرکسی را به این باورِ خوشحالکننده رهنمون میشود که در مجمع ابلهان، ابلهترین فرد نیست.»
اعتراف میکنم، اعترافِ کمنظیری است، دربارهی خیلی از کارهایی که میکنیم.
نویسنده با ساختن ابدیتها و بهشتهایی در جهان داستان خود، بیهودگی وعدههای متافیزیکی و الهیاتی را در مقابل ما مینهد. انسان در طول زندگیاش سرگرم و دلخوش با آرزوی ابدیت و جاودانگی است و در بیکاریاش به کار تکراری خلق هیچ میپردازد. برای مثال جعبههای باظرافت و بسیار زیبایی که یکی از پلیسها میسازد و تو در توی هم قرار میگیرند، مسحورکنندهاند؛ اما آخرین جعبهها آنقدر کوچکاند که با چشم انسان و حتی ذرهبین قابل دیدن نیستند. پس چه سود از زیباییشان؟ بهراستی آن ابدیت تکراری به چه کاری میآید جز کش دادن زمان؟
«- این ابدیته؟ چرا به این میگین ابدیت؟
مککروسکین لبخند مرموزی زد و گفت: به غبغب من دست بزن! برای این که ما اینجا پیر نمیشیم. وقتی از اینجا خارج میشی دقیقاً همون سنی رو داری که موقع ورود داشتی.
- از کجا مطمئنین که اینجا پیر نمیشین؟
- خیلی ساده. اینجا اصلاً ریش رشد نمیکنه و گرسنهات نمیشه. پیپت تموم روز دود میکنه و توتونش تموم نمیشه و لیوان ویسکیات هر چقدر هم ازش بخوری باز هم پره و مهم هم نیست چقدر بخوری چون از وقت هشیاریت مستتر نمیشی. بعد مغرورانه گفت نظرت دربارهی اینکه آدم هیچوقت مجبور نباشه صورتش رو اصلاح کنه چیه؟ تجربهی بینظیری نیست؟»
در اثنای داستان، نویسنده به عمد طبقهبندیهای رایج در زبان و اشیاء و آنچه از جهان میدانیم را به شکل رادیکالی به هم میریزد و پس از آن در فضای غریب و ترسناکی که ساخته است، واقعیتهایی را نشانمان میدهد که در فضای رئالیستی شاید کمتر قادر به دیدنشان هستیم و بقول راوی شاید زیباتر از اونی هستن که بشه راجع بهشون حرف زد. با طنازی خاص خودش نشان میدهد که هیچ چیز ارزش خیلی جدی گرفتهشدن را ندارد و ما خیلی کمتر از چیزی که فکر میکنیم میدانیم. خواننده میتواند تناقض بین درک انسان از واقعیت و خود واقعیت را در دو جملهای که از دوسلبی و شکسپیر در ابتدای کتاب آمده است ردیابی کند. دوسلبی از وجود انسان توهمی گفته است که عاقلانه نیست حتی دلواپس توهم اعظمی مثل مرگ باشد. اما شکسپیر از بدترین اتفاقاتی گفته که در انتظار انسان است و باید به آنها بیندیشد:
«با این تصور که روند زندگی عادی وهمی بیش نیست، طبیعی بود که دوسلبی توجه زیادی به مصیبتهای زندگی نشان ندهد و هیچ راهی هم برای روبرو شدن با آنها ارائه نکند.»
موضع نویسنده آشکار نیست، پایش تا پایان نمیلغزد؛ ولی هر دو سوی تضاد را هنرمندانه مقابل چشمان خواننده میآورد. گاهی مثل شخصیت راوی به دوسلبی نزدیکتر است و گاهی به شکسپیر. مهارت او در جابجایی زاویهی دیدش در داستان، معرکه است.
دوچرخهای که مثل یک شخصیت کمیک پرقدرت، در قلب داستان و روی جلد کتاب حضور دارد ابزاری ساختهی دست انسان است که ادامهی وجود انسان شده است. با استفاده از آن آدمها روزبهروز دوچرخهتر و دوچرخهها روزبهروز آدمتر میشوند. اوبراین سالها قبل از اوژن یونسکو فضای کرگدنی او را بین دوچرخه و انسان خلق کرده است. این فضا میتواند نقدی بر جنون ماشینیسم انسان در مسیر صنعتی شدن باشد. میبینید که به واقع، رمان سومین پلیس دههها فراتر از زمان نوشتهشدنش بود.
با خواندن رمان با خود فکر میکنم چیزی که من میبینم واقعیت دارد؟ یا چیزی که از قبل یادگرفتهام و دیدهام و اکنون میدانم؟ راوی اولی را ترجیح میدهد و با قصهی پرکششی که تعریف میکند، مرا هم با خود همراه میکند و نشان میدهد که برداشتهای من چه اندازه میتوانند دور از واقعیت باشند؟ در حالی که ظاهر بیعیب و نقصی هم دارند. به نظرم این بیرونکشیدن رئالیسم ناب از دل فانتزی است که کار اوبراین را خاص و فوقالعاده کرده است.
«تصمیم عجولانهای گرفتم مبنی بر این که به آنچه در برابر چشمانم بود اعتماد کنم نه به حافظهام... ذهنم دوباره برگشت مزرعه و از مترز پرسیدم خیله خوب چرا همیشه جواب میدین نه؟ خندیدم که به حرف زدن ترغیبش کنم... اینایی که داره میگه خیلی با ارزشن..
جواب داد: نه نسبت به آره کلمه بهتریه.
فکر کردم دوباره برگشتیم به نقطهی اول و پرسیدم منظورتون چیه؟ گفت: مردم اگه بدونن که فقط یه جواب در انتطارشونه دیگه به خودشون زحمت سؤالکردن نمیدن. افکاری هم هیچ شانسی برای موفقیت ندارن اصلاً خودشون رو به دردسر نمیندازن که به ذهن آدم خطور کنن.»
شما هم یاد رمان فوقالعادهی هرمان ملویل و شخصیت بارتلبی افتادید؟
از نظر اجرای تکنیکهای داستانی میشود به دیالوگهای پرمایه و خیلی قوی بین شخصیتها اشاره کرد که با ریتم تند و جملات کوتاه جای پرگویی و شرح و تفصیلهای کسلکننده را گرفتهاند و این از جذابیتهایی است که رمان اوبراین را بسیار خواندنی میکند. در اثنای خواندن، همه جا صدای معصومانه و پر از صداقت راوی در دنیای دیوانهی دیوانه و نیز پایانبندی معرکهی داستان شما را شیفتهی خود خواهد کرد. این داستانی کاملاً غیرمعمول دربارهی معمولیترین آدمهای دنیاست که به چندباره خواندن هم میارزد.
شناسه کتاب: سومین پلیس/ فلن اوبراین/ ترجمهی پیمان خاکسار/ نشر چشمه
به نظرم نُه یا ده ساله بودم، وقتی دور و بر کتابخانهی پدرم میپلکیدم، یک کتاب جیبی با کاغذهای کاهی زرد شده، بیرون کشید و به دستم داد و گفت این یکی خیلی خوبست، ببر بخوان! کاری مثل از سر باز کردن به نظرم آمد. اگر به خودم بود ترجیح میدادم یکی از آن کتابهای بزرگ با جلد براق و کلفت را میداد. ولی آن موقعها خیلی زود، سرم گرم بازیِ خواندن میشد. اسم آن کتاب نامههای پدری به دخترش بود. نامههایی که جواهر لعل نهرو در زندان به دخترش ایندیرا نوشته بود. این از داستان اولین برخورد من با یک نویسندهی هندی... بعدها از مهاجران هندیتبار مثل سلمان رشدی و جومپا لاهیری هم چیزهایی خواندم... ولی به نظرم اثری به واقع دلمشغولکننده از واقعیت «هند» در این کتابها نبود. هندوستان برای من همان تصویر رسانهای پر از رنگ و مزهها و بوهای تند و رقصهای عجیب و سرزمین هفتاد و دو ملت باقی ماند. سرزمینی اسرارآمیز، بیخشونت و تا سر حد مرگ شاد و نورانی، تربیتشده با مشی مصلحانهی گاندی و با سینمای به شدت اغراقآمیز که البته حالا اقتصاد رو به رشدی دارد، پرجمعیتترین دموکراسی دنیاست و کشوری مدرن و سکولار محسوب میشود.
چند وقت پیش در بحث با دوستی دربارهی اعتبار مهمترین جایزههای ادبی دنیا، چشمم به یک نویسندهی هندی افتاد که سال 2008، کتابها و نامهای بزرگی را کنار زده و جایزهی من بوکر را برده بود.
این نویسنده، روزنامهنگار جوانی به نام آراویند آدیگا Aravind Adiga بود که با اولین کتاب خودش شناختهشده بود. زندگینامههای عادی میگویند، نویسنده در هند سکونت دارد. بعد از اتمام تحصیلاتش چند سالی در کشورهای مختلف روزنامهنگار و گزارشگر مالی نشریاتی مثل ایندیپندنت و فاینشتنال تایمز اند مانی بوده است؛ ولی به نظرم لابد با چشمهایش چیزهایی میدید و چیزی در ذهن داشت و باید مینوشت که در قالب هیچ گزارش تحلیلی و اقتصادی حتی در رسانههای معتبر دمدستش نمیگنجیده است. به گفتهی خودش «ببر سفید» همان دفترچهی ممنوع اوست که متواضعانه و بدون ادعا به شکل رمان منتشر شده است. کتاب را در ایران مژده دقیقی با رعایت ظرافتهای زبانی ضروری ترجمه کرده است. پس کتاب در نوبت خواندنم قرار گرفت.
دفترچههای ممنوع جذابیتهای خودشان را دارند. پر از حرفهای مگو، راز و رمزهای پنهان و حتی کمی نگرانکننده و حدسهای هوشمندانه نزدیک به واقعیت هستند. اما آدیگا زهر تمام این دشواری و تاریکی را با زبان و نثری طنازانه گرفته و تبدیل به یک رمان خواندنی کرده است.
این کتاب برگردانی از تجربهی شخصی نویسنده در برخورد با ظلمت و تاریکیهای هند در حال توسعه است؛ در عین حال نه شعار و بیانیهی سیاسی و اجتماعی است و نه داستانی تخیلی. روایتی است که جامعه را آنگونه که میبیند یعنی در مرز پرتگاه فروپاشی انسانی توصیف میکند. او دوست دارد خوانندگانش ضمن سرگرم شدن به چیزهایی مثل فاصلهی طبقاتی، فساد در همهجا ریشه دوانده، انتخاباتهای دروغین و جایگاه لرزان طبقهی متوسط بیندیشند.
آدیگا شخصیت اصلیاش را از ترکیب آدمهایی که صبح تا شب در کوچه و خیابان، ایستگاههای قطار یا اتوبوس، در هم میلولند و مدام در حال شکایت از وضع زندگی خود هستند خلق کرده است. نوشتن این رمان به گفتهی خودش ثبت صدای همین آدمهای بهشدت معمولی است و همین است که روایت را مشروع و باورپذیر میکند. از نظر آدیگا تداوم وضعیتی که نتیجهی سپردن سرنوشت میلیونها انسان به دست سیاستمداران فاسد و بیاعتنا به مردم است نه زیباست و نه ممکن.
او کسی است که تلاش کرده زیباییهای زندگی را ببیند تا بَرده نماند. به نظر او دنبالکردن رویای توسعه و سرمایهداری با این وضعیت، به فقر و فساد و بیاخلاقی بیشتری دامن خواهد زد. او با نوشتن رمانش، کاری کرده است که خوانندهی امروزی حتی با مشاهدهی توسعهی ظاهری جامعهی هند، با اطمینان ارتباط همه چیز این تغییرات را با واقعیتهای نمایان زندگی مردم هند میفهمد و متحیر میشود. نویسنده صادقانه به خواننده میگوید که کتاب او روی دیگر سکهی هند زیبا و افسانهای نیست؛ بلکه خود هند است.
به این ترتیب، بازدید بیتعارف و رودررو از واقعیتهای جاری در زندگی مردم از هر طبقه، باعث میشود دورنمای کلیشهای که در مجلات و گزارشها و آمارهای اقتصادی در مورد روندهای تجارت و اقتصاد مینویسند را شکسته و نه تنها آنها را جدی نگیرد، بلکه روایتی قابل نقد از آنها به دست دهد.
آدیگا با روایت خود نشان میدهد، تا چه اندازه تصویری که از پول و سرمایه، راههای موفقیت یکشبه وکارآفرینی اینترنتی و میلیونرهای خودساخته و استارتاپهای دانشبنیان و... در رسانههای جهان سوم تبلیغ میشود مزخرف و بیاساس است؛ چون میداند زندگی در واقعیت، بسیار دشوارتر و پیچیدهتر از این وعده و وعیدهای زرقوبرقدار است.
کتاب در قالب نامهها و گزارشهایی است که راوی داستان از زبان خود نوشته است. او این نامهها را از دفترش در بنگلور هندوستان به نخستوزیر کشور آزادیپرور چین مینویسد تا او را در آستانهی سفری که به هند خواهد داشت، با حقایق بنگلور آشنا کند. راوی، بالرام حلوایی است با نام مستعار ببر سفید؛ که خود را انسانی اندیشمند و کارآفرین موفق ساکن مرکز جهانی فناوری و تأمین خدمات تخصصی الکترونیک بنگلور معرفی میکند.خواننده از همین سطرهای اول که عناوین طرفین و نشانیها و بستر داستان را میبیند، میفهمد با چه متنی سرشار از کنایه و تسخر روبروست ولی کنجکاو میشود.
او خطاب به نخستوزیر مینویسد: «قربان! من و شما هیچ کدام انگلیسی صحبت نمیکنیم، ولی بعضی حرفها هست که فقط به انگلیسی میشود گفت. هر بار که اشخاص برجستهای مثل شما به کشور ما سفر میکنند، نخستوزیر ما و وزیر امور خارجه و نوچههای والامقامش طبق تشریفات بینالمللی با حلقههای گل و ماشینهای سیاه رنگ به فرودگاه میآیند و جلوی دوربینهای تلویزیونی دربارهی معنویت و پرهیزکاری ملت هند برایتان داد سخن میدهند و کتابچههای رنگی از گذشته و آیندهی هند دست شما میدهند، مجبورم حرفم را به انگلیسی بگویم. در ضمن از اخبار رادیو شنیدم که شما میخواهید با چند تن از کارآفرینان هندی دیدار کنید و شرح موفقیتشان را از زبان خودشان بشنوید. قربان از قرار معلوم شما چینیها از هر نظر از ما جلوترید فقط کارآفرین ندارید. و ملت ما، گو این که آب آشامیدنی و شبکهی فاضلاب و وسیله نقلیهی عمومی ندارد و از پاکیزگی و انضباط و وقتشناسی و ادب بویی نبرده است، کارآفرین باهوش دارد. هزاران هزارش را دارد و چه بسا عملاً کارآفرینان ما ایالات متحده را میچرخانند.»
این بریدهها ممکن است ما را به یاد ادبیات تحقیرکننده و خودزنیکنندهای بیندازد که میخواهد همه چیز را گردن ذات این هندیها بیندازد؛ اما این طور نیست. ما با داستان جدیدی از یک شورش مواجهایم. شورش در مقابل دربارهی همهی دروغهایی که تاکنون از هند شنیدهایم.
ببر سفید داستان پسرکی از خانوادهای مفلوک و نه لزوماً خیلی فقیر است که حتی فراموش کردهاند برایش اسمی بگذارند. پدرش به سختی مدت کوتاهی میتواند او را به مدرسه بفرستد و معلمش به ناچار اسمی برایش میگذارد. روزی که بیخبر بازرسی به مدرسه میآید و پسرک با هوشی غریزی میتواند جملات او را بیغلط از روی تخته بخواند: «ما در سرزمین پرافتخاری زندگی میکنیم. نور معرفت در این سرزمین بر دل سرور ما بودا تابید و به ما زندگی و برکت بخشید.» بازرس از او تمجید کرده، کتاب درسهایی از زندگی مهاتما گاندی را به او هدیه میدهد و میگوید نامهای به بالا خواهد نوشت که از این پس به یک مدرسهی واقعی برود. ولی در ظلمت، خبرهای خوب خیلی زود به خبرهای بد تبدیل میشوند. بین آن همه شلوغی و فلاکت، قانون جنگل تقدیرش را از چنگش درآورده است. بالرام در همین جنگل بزرگ میشود و با کار زیاد و تلاش و هوش کمنظیرش در نهایت خدمتکار و رانندهی یکی از آن بالاییها میشود. در نهایت میفهمد که جز آغشته شدن به پلیدی فساد و جنایت راهی برای خلاصی از طبقهاش ندارد. او با خونسردی ارباب کارآفرینش را که بر خلاف تمام کلیشههای رایج نه یک هیولا، بلکه حتی آدم خوبسیرتی از کاست و طبقهی خودش بود را میکُشد و با پول او تبدیل به یکی از آن کارآفرینهای موفق میشود.
اینجا با ادبیات متعهد و شعاردهندهی انقلابی یا با داستان کسلکننده و غمبار ظالم و مظلوم سر و کار نداریم. راوی مظلوم و سادهلوح و بیگناه نیست. یک مبارز انقلابی خشمگین نیست. هوش و استعداد و خلاقیت کافی دارد ولی حتی روشنفکری با اداهای متداول روشنفکرانه هم نیست. بالرام شخصیت رند کلبیمسلکی است که فقط میخواهد به هر قیمتی که ممکن است بازنده نباشد و تقدیر از دسترفتهاش را به چنگ بیاورد. هر چه باشد، بازرسی در مدرسه او را یک بار ببر سفید نامیده است. حیوانی که در کمتر جنگلی پیدا میشود و در هر نسل یکی بیشتر از آن به دنیا نمیآید.
او نه چیزی از شورش چپ و انقلابی میداند و نه چیزی از اصلاح ساختارهای اجتماعی و نه ایدئولوژی، ولی نمیخواهد زندگیاش فلاکتبار باقی بماند. نویسنده کاری کرده که ما ضمن آشنایی نزدیک با زندگی راوی در واقع علاقهای هم به همذاتپنداری با او نداشته باشیم و از این بابت روایتاش خلاقانه است.
«من هم باید داستانم را با حمد و ثنای خدایی شروع کنم ولی کدام خدا ؟ تعدادشان خیلی زیاد است. ما هندوها سیوشش میلیون خدا داریم. بعضیها هم هستند که مثل شما کمونیستها معتقدند که خیلیهاشان وجود خارجی ندارند و ماییم و اقیانوسی از ظلمت پیرامونمان. من نه فیلسوفم و نه شاعر؛ از کجا بدانم حقیقت چیست؟ نمیگویم برای آنها احترام قائل نیستم آقای نخستوزیر! هرگز چنین فکری را به جمجمهی زردتان راه ندهید. کشور من از آن کشورهاست که صرف میکند آدم دودوزه بازی کند. کارآفرین هندی در عین متقلب بودن باید درستکار هم باشد. هم به سخره بگیرد و هم اعتقاد داشته باشد. هم آبزیرکاه باشد و هم صادق. میدانید آقای نخستوزیر، هر روز هزاران خارجی با هواپیما به کشور من میآیند تا دلشان به نور معرفت روشن شود. به کوههای هیمالیا یا بنارس یا بودهگایا میروند. در حالتهای عجیب و غریب یوگا قرار میگیرند، حشیش میکشند، با یکی دو تا سالک روی هم میریزند و خیال میکنند نور معرفت بر دلشان میتابد. هِه هِه!»
اما باز هم بالرام یک قاتل معمولی نیست:« قضیهی عجیبی است یکی را میکشی و نسبت به زندگیاش احساس مسئولیت و حتی مالکیت میکنی او را بیشتر از همه میشناسی... حالا فقط تو میتوانی داستان زندگیاش را به سرانجام برسانی.»
آدیگا قصد ندارد کتابی دشوار برای عدهای خاص بنویسد، از اینرو دیدگاههای انتقادی آدیگا به زبانی ساده و گیرا از زبان راوی گفته میشود:« مهمترین چیزی که طی ده هزار سال تاریخ از این مملکت بیرون آمده است قفس مرغ و خروس است. دیدهاید مرغ و خروسها چطور در قفس تنگ همدیگر را نوک میزنند و روی هم میرینند و همدیگر را هل میدهند تا بلکه جایی برای نفس کشیدن باز شود؟... قفس عظیم مرغ و خروس هند... ما در هندوستان حکومت دیکتاتوری نداریم. پلیس مخفی هم نداریم. اصلاً قابل اعتماد بودن خدمتکارها اساس کل اقتصاد هند است. دلیلش این نیست که هندیها آنطور که در کتابچهی نخستوزیر نوشته شریفترین آدمهای روی زمیناند، دلیلش این است که قفس مرغ و خروس داریم. در تاریخ بشر سابقه نداشته که تعداد قلیلی آدم تا این اندازه مدیون تعداد کثیری باشند. در این مملکت یک مشت آدم، 99درصد باقیمانده را که از هر نظر به همان اندازه نیرومند یا بااستعداد و باهوشاند، چنان تربیت کردهاند که در بندگی ابدی زندگی کنند. این رابطهی بندگی ابدی چنان محکم است که ممکن است کلید آزادی یک نفر را توی دستش بگذارید و او ناسزایی بگوید و آن را پرت کند توی صورتتان.
حالا در ذهن انسان اندیشمندی مثل شما دو سوال مطرح میشود؛ چرا این قفس کارایی دارد و این همه آدم را یکجا گیرانداخته است؟
و آیا کسی میتواند از این قفس فرار کند؟ من به جای شما جواب میدهم، قربان!
دلیل گیرافتادن ما در این قفس، افتخار و عزت ملت ما و منشأ عشق و وفاداری ما یعنی خانواده است. خانوادهی هندی.
دوم این که فقط کسی که حاضر است نابودی خانوادهاش یعنی گیرافتادن آنها به دست اربابها را ببیند، میتواند از قفس مرغ و خروس فرار کند. این کار از آدم عادی بر نمیآید. کار یک آدم عجیبالخلقه و لابد ذاتاً گمراه است. در واقع کار یک ببر سفید است.»
پس راوی داستان یک شورشی به سبک خودش است یا میشود. او خوب میداند زورش نه به اربابها میرسد نه به قانون نه فرهنگ و سنت و نه حتی به خانوادهی خودش، پس فقط سعی میکند موقعیت خودش را تغییر دهد، او تصمیم میگیرد به یکی از اربابها تبدیل شود یا به زبان سرمایهدارانه به یک ارباب کارآفرین تا تقدیر خودش را عوض کند و له نشود. هر چند هیچ وقت شبیه یک ببر سفید نبوده باشد.
شناسه کتاب: ببر سفید / آراویند آدیگا / مژده دقیقی / انتشارات نیلوفر
این کتابها کفر آدمها را در میآورند. آدم متشخص آسودهخاطر و حاضریپسندی که کتابی را خریده و میخواهد با خواندن داستانی سرگرمکننده و باب روز هم دستی به آمار مطالعهاش ببرد و هم لذتی برای خودش را در نظر بگیرید، پاک از خواندن این یکی کلافه و مأیوس میشود. در عین حال گاهی همین کتابها برای ادراک خود ذهنهای ورزیده را به مبارزه میطلبند و بیقرار میکنند. «طوطی فلوبر» از این دست کتابهاست، در حین خواندنش گاهی تا سر حد نفس بریدن باید با کتاب گلاویز شد. اما نتیجه درخشان است.
ظاهراً رمان دربارهی پزشک اهل ذوق و نویسندهای است که همسرش اِلن را در موقعیتی شبیه اِما بوواری، به تازگی از دست داده یا حتی شاید ناخواسته کشته است. او از سر علاقه و کنجکاوی برای تحقیق دربارهی زندگی گوستاو فلوبر و یافتن حقایقی از زندگی نویسندهی فرانسوی قرن نوزدهمی، راهی زادگاهش در روآن و کرواسهی فرانسه میشود. مردی عزلتنشین در کرواسه با سبیل آویزان که گفتهمیشود سالها پیش تندترین واقعیتها را در قالب رمان به صورت مخاطب حیران خود کوبیده است. همین! پیدا کردن طوطی خشکشدهای که مدت کوتاهی همدم نویسنده بوده، فقط بهانهای برای پا گرفتن روایت و کندوکاو اصلی نویسنده است. چنانکه ماجرای پرنده را در ابتدای داستان رها میکند و حتی تا پایان خبری از طوطی نیست. طوطی کدام موزه متعلق به فلوبر بوده است؟ مگر مهم است؟
در اصل کار نویسنده و ماجرای روایت شده از زبان راوی شبیه یک سؤال بزرگ بشری است که پاسخ دادن به آن ناممکن به نظر میآید. او چیزی را میخواهد که نمیداند چیست و از چیزی گریزان است که باز هم منشأ اصلی آن را نمیداند. نویسنده میخواهد از زبان فلوبر بگوید، آدمی هیچ نمیداند، با این حال فکر میکند که همه چیز را میداند و همین میتواند فاجعهبار باشد.
البته که قضیه فقط دانستن نیست. حتی در نظر فلوبر قرن نوزدهمی، یک احمق مدرن میتواند چیزهایی را بداند که در گذشته فقط نوابغ آنها را میدانستند؛ با این حال این دانستگی چیزی از حماقت او کم نمیکند.
ولی چرا باید طوطی فلوبر و از آن مهمتر خود فلوبر را خواند؟ این قضایا چه نسبتی با اوضاع امروز ما دارند؟ به یاد بیاورید قرن فلوبر قرن لامارتین و بالزاک و هوگو بود یک سرش رمانتیسیسمی که همه چیز را گل و بلبل میدید و سر دیگرش سمبولیسم پند و اندرزگو. اینها بیشتر از یک جریان ادبی حسرتی بودند بر آرزوهای از دسترفتهی مردم در حوادثی که بعدها بهار مردم نام گرفت. شورشهایی که برای نابودی فئودالیسم اروپایی در سراسر اروپا شروع شد و البته به جایی نرسید. سرخوردگی و یأس در مقابل آن چه که قرار بود محقق شود و نشد، برخی از نخبگان را به سمت تخیل و بریدن از واقعیت برد، برخی را به سمت گذشتهگرایی و برخی را به سمت فردیت و انزوا. در چنین زمانه و حال و هوایی که شباهتهای عجیبی با جامعهی امروز ما دارد، فلوبر برای بیدار کردن انسان از خواب و بیعملی مأیوسانه، پا روی زمین واقعیت کوفت و ترجیح داد اتفاقات جهان را آشفته و دیوانهوار بداند تا این که با قطعیت حکم به حماقت، سبعیت و نابخردی بشر بدهد. فلوبر با نوعی جاهطلبی که شاید امروز کمی هم ساده و دهاتیوار به نظر برسد، اصرار دارد که مشاهده با دقت فراوان مهمترین کار ماست، نباید که همه چیز را شاعرانه کرد.
از نظر فلوبر غرور، ما را وا میدارد آرزومند یافتن راهحلی برای مسائل باشیم، یک راه حل یک هدف؛ یک علت غایی؛ اما هر چه کیفیت تلسکوپ بهتر میشود ستارههای بیشتری هم ظاهر میشوند. نمیشود بشریت را تغییر داد؛ تنها میتوان آن را شناخت.
جولین بارنز Julian Patrick Barnesدر رمان طوطی فلوبر به دنبال رئالیسم آیرونیک و انتقادی فلوبر به راه میافتد و مثل یک مستندساز برای به چنگآوردن واقعیتهای زندگی او تلاش میکند و داستان خودش را هم میگوید. در این مسیر انسان و دستاوردهایش و از جمله خود فلوبر را هم به انتقاد میگیرد؛ ولی در نهایت درمییابد نویسندهای که در جهان خود نمیگنجید چنان تکثیر و از زمان و مکان رها شده که باید در همه جای جهان و در تمام زمانها راه افتاد و او را یافت.
در جهانی که کلیشههای داستانی و شخصیتهای رسانهای کتاب خواندن را مسموم کردهاند، باید بر سر در کتاب بارنز با خط درشت نوشت: هشدار ... این کتاب حاوی حقایق است! خوب، بعد از خواندن این کتاب غرق شادی نخواهید شد؛ حتی ممکن است آرامش امروزیتان ترک بردارد؛ ولی دنیایی را کشف کنید که تاکنون برایتان پنهان و نامکشوف بوده است. دنیایی خاص و بدنام ولی واقعی. انتخاب با شماست.
میتوانید با این خاطره کمی دلگرم شوید. سالها پیش پسری کتابخوان از مادرش اجازه میخواهد، کتاب رمانی خاص و بدنام را بخواند مادرش میگوید اگر پسر کوچولویش حالا چنین کتابهایی بخواند وقتی بزرگ شود چه خواهد کرد ؟پسرک با زیرکی میگوید داستانشان را زندگی خواهم کرد! این جمله در تاریخ باقی ماند و حالا بهتر است بدانیم که آن پسر ژان پل سارتر بود و آن کتاب مادام بوواری !
حال آیا جهان رو به جلو میرود؟ یا فقط مثل قایقهای تفریحی میرود و بر میگردد؟ وقتی از دانستن بهترین چیزها خسته میشویم، دنبال دانستن بدترین چیزها میرویم... سه داستان درون این کتاب با هم رقابت میکنند. داستان زندگی خود راوی که از همه سادهتر و سرراستتر است، داستان همسرش الن که کمی پیچیده ولی ضروری است و داستان دیگری دربارهی فلوبر آن هم با رویکردی سقراطی. ماجرای طوطی و سفر تحقیقی راوی را دوباره به یاد بیاورید. داستان اول برای هدایت خواننده به این سمت است که چه چیزی از گذشته ارزش فهمیدن دارد؟ داستان دوم برای روشن شدن این است که اصلاً چرا نویسنده به این بررسی مشغول است و آخرین داستان دربارهی دانستن این که بالاخره جدی گرفتن زندگی باشکوه است یا احمقانه؟
حال چه چیزی به ما کمک میکند؟ چه چیزی را باید بدانیم؟ البته که لازم نیست همه چیز را بدانیم. دانستن همه چیز که گیجمان میکند و صراحت زیاد هم همینطور. دورهی نویسندههایی که جای خدا مینشستند، به آخر رسیده. همه چیز کامل نیست. پس رمان هم نباید کامل باشد. البته خداگونگی نویسندههای کلاسیک فقط یک ابزار برای تاثیرگذاری بیشتر بوده است. چه بسا کامل نبودن نویسندهی مدرن هم شگردی بیش نباشد. در هر حال نویسنده لازم نیست خودش را زیادی نشان مخاطب بدهد. هنرمند نباید در اثرش ظاهر شود. بعضی نویسندهها در ظاهر با این اصل موافقند؛ اما وسط داستان، دزدکی از در پشتی وارد میشوند و با اسلوبی بسیار شخصی و خاص خواننده را با چماق له و لورده میکنند. اما بقول فلوبر عبارت دقیق و جملهی بینقص داستان همیشه جایی آن بیرون است. نویسنده وظیفه دارد هر طور که میتواند پیدایش کند.
جولین بارنز و کتابش تنها نکتهای که در پس سه داستان میخواهند بگویند این است: حق با فلوبر بود!
شاید به همین دلیل، فصلی که به شکل کیفرخواستی فرضی علیه فلوبر تنظیم شده و او را در جایگاه متهم نشانده از همه جذابتر و پربارتر در آمده است. بیایید دفاعیهی بارنز در مقابل برخی اتهامات به نویسندهی محبوبش را از متن کتاب مرور کنیم.
1- او از بشریت متنفر بود! بله همیشه همین را میگویید. البته او عاشق دوستانش بود و چند آدم خاص را تحسین میکرد. از نظر من همین کافی است. میخواستید چه کار کند؟ عاشق بشریت باشد و هندوانه زیر بغل نوع بشر بگذارد؟ شما که میگویید عاشق بشریت هستید، مطمئنید که انگیزهی این عشق خودستایی یا تأییدگرفتن از دیگران نیست؟ ترجیح میدهم بگویم بشریت اصلاً برایش جالب نبود. آیا حق نداشت؟ بیایید ادامه بدهیم. دیگر وقتش است کمی دقیقتر حرف بزنید.
2- او از دموکراسی متنفر بود! بله ... فلوبر در نامهای دموکراسی موجود راLa démocrasserie یعنی دموکراسی به اضافهی چرک و کثافت نامیده است! کدام را ترجیح میدهید: بوگندوکراسی؟ گهکراسی؟ یا بَبوکراسی؟ درست است. او از دموکراسی خوشش نمیآمد. فلوبر فکر میکرد دموکراسی تنها مرحلهای از تاریخ حکومت است. به عقیدهی او یک حکومت محتضر بهترین نوع حکومت است. چون با نابودی خودش راه پیدایش چیز دیگری را هموار میکند. او میگفت کل رویای دموکراسی عبارت است از ارتقای پرولتاریا به سطح حماقتی که بورژوازی به آن دست یافته است. بورژوازی با اطمینانی نیمبند به برتری خود حیلهگرتر و مکارتر شده است. اسم این را میشود گذاشت پیشرفت؟
3- او به پیشرفت اعتقاد نداشت! بله میشود به جنگها و دیوانگیهای بشر در قرن بیستم استناد کرد.
4- او به اندازهی کافی به سیاست روز علاقمند نبود! به اندازهی کافی؟ پس دستکم قبول دارید که علاقمند بود. میشود با سنجیدگی گفت به چیزی که از سیاست میدید علاقه نداشت و در دام بهبودگرایی فریبنده، خموده و بیحوصلهی روشنفکران زمانش نیفتاد و تا پایان لیبرالی خشمگین باقی ماند. در ضمن این ادبیات است که سیاست را در برمیگیرد و نه بر عکس. نویسندهای که تصور میکند رمان، راه کارآمدی برای مشارکت سیاسی است، نه تنها نویسندهی بدی است بلکه ژورنالیست بدی هم هست و نیز سیاستمدار بدی.
5- او وطن پرست نبود! اجازه بدهید فقط خندهی کوتاهی سر دهم.
6- او خودش را درگیر زندگی نمیکرد! منظورتان ازدواج است ؟ آیا ازدواج نسبت به تجرد رمانهای بهتری پدید میآورد؟ میشود آمار و ارقامتان را ببینم؟ بهترین زندگی برای نویسنده این است که به او کمک کند بهترین کتابهایی که میتواند را بنویسد.
7- او کوشید در یک برج عاج زندگی کند! شاید. اما نتوانست:« همیشه سعی کردهام در برج عاجی زندگی کنم، اما امواج گُه مرتب به دیوارهایش میکوبند و تهدید به ویرانیاش میکنند.» بگذارید روشنتان کنم. نویسنده در حد توان خود درگیر شدن در زندگی را انتخاب میکند. انتخاب فلوبر پنجاه پنجاه بود. «این دائم الخمر نیست که ترانهی نوشیدن را مینویسد.» فلوبر از این نکته آگاه بود؛ از سوی دیگر میدانست که سرودن ترانهی نوشیدن کار کسی نیست که لب به شراب نزده است. نویسنده باید به درون زندگی بپرد، چنان که آدم به درون دریا میپرد؛ اما فقط تا ناف در آن فرو رود. ما اگر مدام بگوییم چرا این کار را کرد یا نکرد؟ در واقع میخواهیم او را شبیه خودمان کنیم، در این صورت او هم یک خواننده میشد نه نویسنده. قضیه به همین سادگی است.
8- او بدبین بود! میفهمم با خود میگویید کاش کتابهایش کمی شادتر بودند ... کمی بیشتر زندگی را راحت میکردند؟ چه نظر عجیبی دربارهی ادبیات دارید؟ خودش راست میگفت که عموم مردم خواستار آثاری هستند که با آب و تاب از توهماتشان تعریف و تمجید کند.
9- او هیچ فضیلت پسندیدهای را آموزش نمیدهد! پس باید بر اساس فضیلتهای پسندیده نویسندگان را قضاوت کرد؟ بسیار خوب پس خلاصه کنم. فلوبر به شما میآموزد به حقیقت خیره شوید و پیامدهایش را هم با چشمان باز تماشا کنید. او بهتان یاد میدهد سر بر بالش شک بگذارید. واقعیت را به اجزای سازندهاش تشریح کنید و ببینید که طبیعت آمیزهای از همهی ژانرهاست. او دقیقترین نحوهی استفاده از زبان را به شما یاد میدهد و میگوید که در جستوجوی قرصهای آرامبخش اخلاقی و اجتماعی به سراغ کتاب نروید. ادبیات که کتاب دارو نیست. او برتری حقیقت، زیبایی احساس و سبک واقعی زیستن را به شما میآموزد. به شما درس شجاعت، دوستی، خویشتنداری، رواقیگری، هوشمندی، شکاکیت و شوخطبعی میدهد. حماقت وطنپرستی سطحی، نفرت از دورویی، بیاعتمادی به نظریهپردازان و نیاز به رکگویی را نشانتان میدهد.
10- او با زنان رفتاری حیوانی داشت! زنها عاشقش بودند. از همصحبتی با زنان لذت میبرد و آنها هم از همصحبتی با او. مبادی آداب و اهل خوش و بش بود و با زنان در میآمیخت، گرچه حاضر نبود با آنها ازدواج کند. دست کم در روابط جنسیاش با آنها صادق بود.
11- اعتقاد نداشت که هنر هدفی اجتماعی دارد! نه نداشت. اگر از هنر، شفاجویی میجویید سراغ او نروید. اگر دلتان میخواهد هنر حقیقت را بگوید، بروید دنبال فلوبر و البته تعجب نکنید اگر بیاید و از روی پایتان رد شود. چون از نظر او شعر باعث رخ دادن چیزی نمیشود.
در پایانبندی کتاب، طوطی اصلی که بالاخره شاید یکی از آنها بود، حال مهم نیست کدام. ولی سبک خلاقانهی کتاب در آمیختن داستان و زندگینامه و نقد برای من جذابیت و تازگی بسیاری داشت. البته از آن دست کتابهایی نیست که بازکرد و یکسره خواند و بست و تکلیفش را یکسره کرد. شاید بهتر باشد خوانندهاش پیش از خواندن این کتاب، اگر نه تربیت احساسات و نامههای فلوبر، حداقل رمان مادام بوواریاش را خوانده باشد و اِما بوواری را که فلوبر میگفت خود اوست، اندکی بشناسد. از سوی دیگر کتاب با ترجمهی دیگری هم توسط نشر چشمه منتشر شده است. برای من امکان مقایسه بین دو ترجمه وجود نداشت، ولی روی هم رفته ترجمهی الهام نظری را قابل قبول و کمنقص یافتم.
شناسه کتاب : طوطی فلوبر / جولین بارنز / ترجمهی الهام نظری/ نشر ماهی